Ασφαλιστικό: Ένα «αγκάθι» που ακόμη τρυπάει

Της Ευγενίας Τζώρτζη

Ο γνωστός μεγαλοεπενδυτής Γουόρεν Μπάφετ το 2013 στο ετήσιο γράμμα του προς τους μετόχους της εταιρείας του Berkshire Hathaway προειδοποιούσε ότι «κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας θα διαβάσετε πολλά –κακά– νέα σχετικά με τις συντάξεις». Όπως εξήγησε σε μόλις τρεις παραγράφους στη σελίδα 21 του γράμματός του, «τα οικονομικά προβλήματα μεγεθύνονται, γιατί κάποιοι υποσχέθηκαν συντάξεις που δεν μπορούν να δώσουν. Οι πολίτες και οι αξιωματούχοι του Δημοσίου υποτίμησαν τη γιγαντιαία οικονομική γραφειοκρατία που γεννήθηκε όταν οι υποσχέσεις που δόθηκαν ήρθαν σε σύγκρουση με την προθυμία να χρηματοδοτηθούν. Δυστυχώς, τα μαθηματικά των συντάξεων παραμένουν ένα μυστήριο για τους Αμερικανούς…».

Η παραπάνω διαπίστωση δεν αφορά μόνο τους πολίτες των ΗΠΑ. Το ίδιο θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί και για τους Έλληνες τόσο σε ό,τι αφορά στην πλειοδοσία των πολιτικών για τη διασφάλιση των συντάξεων όσο και για το ύψος της σύνταξης που θα λάβουν. Ήδη στα χέρια του νέου αναπληρωτή υπουργού Κοινωνικών Ασφαλίσεων Δημήτρη Στρατούλη βρίσκεται ένας πλήρης φάκελος με την αναλυτική παρουσίαση όλων των νομοθετικών ρυθμίσεων που αφορούν ασφαλιστικά θέματα από το πρώτο Μνημόνιο (νόμος 3845/2010) έως και σήμερα. Ο κατάλογος είναι μακρύς, αφού, σύμφωνα με τη σχετική κωδικοποίηση από τον πρώτο νόμο 3845 του 2010, με τον οποίο κόπηκαν η 13η και 14η σύνταξη σε όλους τους συνταξιούχους πλην ΟΓΑ, μέχρι σήμερα ψηφίστηκαν ή υπεγράφησαν συνολικά άλλοι 23 (!) νόμοι και Πράξεις Υπουργικού Συμβουλίου, με δεκάδες ασφαλιστικές διατάξεις.

Πάντως, κατά την ανάγνωση των προγραμματικών δηλώσεών της, η κυβέρνηση, διά στόματος του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα, έθεσε ως μακροπρόθεσμο στόχο τη «διάσωση του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης» και, αν και δεσμεύθηκε πως η κυβέρνηση είναι «αποφασισμένη», παραδέχθηκε ότι «έχουμε μπροστά μας μια δύσκολη εξίσωση». Σε δηλώσεις του, αντίστοιχα, ο αναπληρωτής υπουργός Κοινωνικών Ασφαλίσεων Δημήτρης Στρατούλης δεσμεύθηκε ότι η κυβέρνηση εγγυάται «τη χορήγηση των συντάξεων μέχρι το τελευταίο ευρώ και τον πλήρη σεβασμό των θεμελιωμένων ασφαλιστικών δικαιωμάτων», αλλά είχε ήδη προηγηθεί η δήλωση του γενικού γραμματέα Κοινωνικής Ασφάλισης Γιώργου Ρωμανιά για την οριακή ρευστότητα των ταμείων.

Η κυβέρνηση επιχειρεί την προσγείωση στην πραγματικότητα, θέτοντας πλέον το ασφαλιστικό όχι ως «κόκκινη γραμμή» στις διαπραγματεύσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά σαν αγκάθι που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Έτσι, μετά τις… μαξιμαλιστικές εξαγγελίες των πρώτων ημερών, οι πρώτες παρεμβάσεις στο ασφαλιστικό τίθενται υπό το πρίσμα «της αποκατάστασης της αξιοπρέπειας στο σύνολο του πληθυσμού». Σε πρώτη φάση αφορούν το πάγωμα κάθε νέας μείωσης σε κύριες και επικουρικές συντάξεις. Θα ακολουθήσει η επαναφορά της 13ης σύνταξης, δηλαδή του δώρου των Χριστουγέννων, για όσους χαμηλοσυνταξιούχους λαμβάνουν συντάξεις έως 700 ευρώ.

Η επαναφορά της 13ης σύνταξης

Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος για τις επόμενες κινήσεις της κυβέρνησης μπαίνει η εφαρμογή του νόμου 3863 του 2010, γνωστού ως νόμου Λοβέρδου, ο οποίος ετέθη τυπικά σε ισχύ από το 2015. Πρόκειται ουσιαστικά για τη μεγαλύτερη ασφαλιστική μεταρρύθμιση των τελευταίων ετών, αφού για πρώτη φορά εισήγαγε στο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης της χώρας μας χαρακτηριστικά κεφαλαιοποιητικού συστήματος και δη στις κύριες συντάξεις, ενώ περαιτέρω θεσμοθέτησε τη ρήτρα μηδενικού ελλείμματος για τις επικουρικές.

Με βάση τον νόμο αυτό, ο εργαζόμενος, ύστερα από 40 χρόνια εργασίας ή μετά τη συμπλήρωση του 67ου έτους της ηλικίας του, θα λαμβάνει κύρια σύνταξη κατά τι μικρότερη από το μισό του μέσου μισθού του. Κατά την πλήρη εφαρμογή του νόμου, όπως προκύπτει από την έκθεση της Εθνικής Αναλογιστικής Αρχής, το μέσο ποσοστό αναπλήρωσης δεν θα ξεπερνά το 50%. Η σύνταξη θα αποτελεί άθροισμα βασικής και αναλογικής σύνταξης και η συμμετοχή του κράτους θα περιορίζεται στην καταβολή της βασικής σύνταξης ύψους 360 ευρώ. Το υπόλοιπο τμήμα, δηλαδή η αναλογική σύνταξη, θα είναι συνάρτηση του μισθού και των ετών ασφάλισης.

Από τις πρώτες κινήσεις του νέου αναπληρωτή υπουργού Κοινωνικής Ασφάλισης ήταν η αναστολή του σχετικού νόμου προκειμένου το σύστημα να επανεξεταστεί συνολικά. Η επανεξέταση δεν συνεπάγεται κατ’ ανάγκην την κατάργηση όλων των «μνημονιακών νόμων», αλλά σε κάθε περίπτωση αντικείμενο επεξεργασίας θα αποτελέσουν η αναστολή εφαρμογής των διατάξεων που προβλέπουν εφαρμογή της ρήτρας μηδενικού ελλείμματος και η κατάργηση των διατάξεων οι οποίες εισάγουν κεφαλαιοποιητικά στοιχεία στην κοινωνική ασφάλιση.

«Κλειδί» των αλλαγών που θα εγκριθούν αποτελούν τα στοιχεία για τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος, η οποία τίθεται εν αμφιβόλω όχι βάσει κάποιου mail των θεσμών, αλλά με γνώμονα τα ρεαλιστικά δεδομένα. Ήδη τα νέα μέτρα που έχει εξαγγείλει η κυβέρνηση για την αναστολή της εφαρμογής των διατάξεων που οδηγούν σε μειώσεις συντάξεων, κατάργηση της βασικής – αναλογικής σύνταξης και καταβολή της 13ης σύνταξης στους χαμηλοσυνταξιούχους εκτιμάται ότι θα δημιουργήσουν ένα έλλειμμα της τάξης του ενός δισ. ευρώ, τη στιγμή που τα επίσημα στοιχεία των προϋπολογισμών των ασφαλιστικών ταμείων δείχνουν ήδη «τρύπα» 1,1 δισ. ευρώ.

Ουρές αιτημάτων σε άδεια ταμεία

Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, η ρευστότητα των ασφαλιστικών ταμείων, από 2,1 δισ. ευρώ το 2013, περιορίστηκε σε 435 εκατ. ευρώ μέσα σε έναν χρόνο (-79,8%). Τα στοιχεία του συστήματος «Ήλιος» καταγράφουν, επίσης, αύξηση της συνταξιοδοτικής δαπάνης παρά τη μείωση του αριθμού των δικαιούχων, καθώς σε εκκρεμότητα παραμένουν 400.000 αιτήσεις για κύριες συντάξεις, επικουρικές και εφάπαξ, με τον χρόνο αναμονής να ξεπερνάει τα δύο χρόνια.

Για την άμεση καταβολή όλων αυτών των συντάξεων και των εφάπαξ, ο γενικός γραμματέας Κοινωνικής Ασφάλισης Γιώργος Ρωμανιάς προσδιόρισε τις ανάγκες στα έξι δισ. ευρώ. Μόνο τους τελευταίους μήνες, από την προκήρυξη των εκλογών και μετά, τα έσοδα των ασφαλιστικών ταμείων από ρυθμίσεις χρεών υποχώρησαν ήδη κατά 18%. Η κυβέρνηση καλείται, λοιπόν, να λύσει τη δύσκολη εξίσωση της μείωσης των εισφορών, λόγω της αύξησης της ανεργίας και την εισφοροδιαφυγής, που «κοστίζουν» στο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης περί τα 20 δισ. ευρώ. Πρόκειται για ένα ποσό που αντιστοιχεί στο διπλάσιο της κρατικής χρηματοδότησης, η οποία για το 2015 έχει περιοριστεί στα 9,6 δισ. ευρώ, από 11 δισ. ευρώ τον προηγούμενο χρόνο.

Πολύ περισσότερο καλείται να λύσει τη δύσκολη εξίσωση της διασφάλισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων, την οποία εγγυάται σε όλους τους τόνους. Παρά το γεγονός ότι ως όριο συνταξιοδότησης έχει τεθεί για όλους το 67ο έτος της ηλικίας κάθε ασφαλισμένου, οι μεταβατικές διατάξεις και οι ενδιάμεσες κατηγορίες –πολλές από τις οποίες στερούνται λογικής– επιτρέπουν ακόμη και σήμερα την έξοδο μεγάλης μερίδας των ασφαλισμένων πολύ πριν από τον καθορισμένο χρόνο. Το φαινόμενο των πρόωρων συνταξιοδοτήσεων αποτελεί μια «ωρολογιακή βόμβα» στα θεμέλια του συστήματος, αφού, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία, τέσσερις στους δέκα συνταξιούχους είναι ακόμα νέοι, και δη στην ηλικία μεταξύ 51 και 61 ετών. Στα παραθυράκια του συστήματος προστίθεται η γενικευμένη αβεβαιότητα που ωθεί μεγάλη μερίδα του πληθυσμού να επιλέγει την πρόωρη μαζική έξοδο από την αγορά εργασίας, προκειμένου να ρευστοποιήσει το θεμελιωμένο δικαίωμα μιας μικρής έστω σύνταξης. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τον Σεπτέμβριο του 2014, που υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, έως και τον Φεβρουάριο, το 45,6% των ασφαλισμένων που έλαβαν σύνταξη είναι κάτω των 62 ετών, ενώ όσοι συνταξιοδοτήθηκαν μετά τα 62 είναι το 44,5%.

Το νορβηγικό μοντέλο
Εκτός από τα άμεσα μέτρα για την αντιμετώπιση της ρευστότητας των ταμείων, όπως η χρήση μέρους από τους πόρους του Ασφαλιστικού Κεφαλαίου Αλληλεγγύης Γενεών, η ανταλλαγή ομολόγων με repos ή η ρευστοποίηση περιουσίας, η κυβέρνηση εξετάζει τη δημιουργία του Ταμείου Εθνικού Πλούτου και Κοινωνικής Ασφάλισης. Σε αυτό θα μεταφέρονται όλα τα δικαιώματα επί του φυσικού και του ορυκτού πλούτου της χώρας, συμπεριλαμβανομένων και των πιθανών κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, εφόσον αποδειχθούν οικονομικά εκμεταλλεύσιμα, καθώς και όλη η εμπορεύσιμη κινητή και ακίνητη περιουσία του κράτους. Η δυσκολία του εγχειρήματος, που παραπέμπει στο νορβηγικό μοντέλο και του μεγαλύτερου κρατικού συνταξιοδοτικού ταμείου, του Government Pension Fund Global, που διαχειρίζεται κεφάλαια άνω των 767 δισ. ευρώ, εντοπίζεται τόσο στον αβέβαιο όσο και στον μακροπρόθεσμο χαρακτήρα των ελληνικών κοιτασμάτων, η άντληση των οποίων δεν έχει φυσικά καν ξεκινήσει.

Τα σημερινά ελλείμματα των ταμείων προσγειώνουν τις φιλοδοξίες της ελληνικής κυβέρνησης στη διαχείριση της καθημερινότητας και στην ομαλή απονομή των συντάξεων τους επόμενους μήνες. Η νέα ρύθμιση για την είσπραξη 1,2 δισ. ευρώ από ληξιπρόθεσμες οφειλές στα ασφαλιστικά ταμεία αντανακλά την αγωνία για τις αντοχές του συστήματος. Η προτροπή της αναπληρώτριας υπουργού Οικονομικών Νάντιας Βαλαβάνη προς τους Έλληνες φορολογούμενους «να ανταποκριθούν στις φορολογικές τους υποχρεώσεις» συνιστά εξίσου προτροπή για τους ασφαλισμένους…

* Το άρθρο δημοσιεύεται στο περιοδικό Fortune που κυκλοφορεί στα περίπτερα.