Τα 20 + 1 βασικά μυστικά της δημιουργικής γραφής
Ο Βαγγέλης Προβιάς μοιράζεται μαζί μας μερικά από τα βασικά εργαλεία της γραπτής αφήγησης.
Ο καθένας κρύβει μέσα του έναν συγγραφέα, και παρόλο που συγγραφείς δεν διδάσκονται, σίγουρα ενθαρρύνονται. Με αφορμή τη Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου, ο Βαγγέλης Προβιάς, πεζογράφος, δημιουργικός διευθυντής στην διαφήμιση και εισηγητής σεμιναρίων creative writing, μας μυεί στο μαγικό κόσμο της δημιουργικής γραφής.
- 1. Γραφή ίσον δημιουργία
Η δημιουργική γραφή δεν αναπαριστά απλώς την πραγματικότητα – την επαναδημιουργεί. Έτσι, αλλάζει και τον αναγνώστη αλλά και τον συγγραφέα – είτε παρουσιάζοντας μία πρωτότυπη, διαφορετική, ή πιο βαθιά και ουσιαστική οπτική γωνία, είτε επινοώντας ιστορίες και πλοκές που εκφράζουν με παραστατικό, ζωντανό, γεμάτο αίμα και σάρκα τρόπο, την κοινή ανθρώπινη μοίρα.
- 2. Ιστορία ίσον αλλαγή
Οι άνθρωποι αλλάζουμε. Αυτό είναι αναπόφευκτο. Όταν διαβάζουμε θέλουμε να μάθουμε το γιατί και το πως, αυτό μας γοητεύει στο καλό γράψιμο, αυτό δεν μας επιτρέπει να αφήσουμε κάτω το μυθιστόρημα ή τη συλλογή διηγημάτων. Γεγονός άξιο να γίνει αφήγηση λοιπόν είναι εκείνο που αλλάζει ριζικά και ουσιαστικά έναν χαρακτήρα προς το χειρότερο ή προς το καλύτερο, που τον μεταμορφώνει, που τον σκοτώνει ή τον βοηθά να αναγεννηθεί.
- 3. Δύο πόρτες έχει η γραφή
Δομή χαρακτήρων VS Δομή Γεγονότων:
Στην πρώτη η δράση αφορά τον πρωταγωνιστή και τα εμπόδια που συναντά. Η ερώτηση είναι: θα πάρει ο ήρωας αυτό που θέλει; Θα γλυτώσει από την απειλή; Θα επιβιώσει;
Στην δεύτερη υπάρχει ένα μεγάλο γεγονός σε σχέση με το οποίο όλοι αντιδρούν. Εδώ η ερώτηση είναι: Πως το γεγονός στο οποίο αναφερόμαστε θα επηρεάσει τον βασικό και τους δευτερεύοντες χαρακτήρες;
- 4. Ποιός είναι αυτός ο τύπος;
Χαρακτήρας: Μαζί με την πλοκή και το θέμα ένα από τα τρία βασικά στοιχεία μία καλής ιστορίας, (για πολλούς και το πιο σημαντικό). Η δημιουργία ενός στέρεου, αυθεντικού, πρωτότυπου και ολοκληρωμένου χαρακτήρα είναι εξαιρετικός τρόπος να δημιουργήσεις πλοκή, αρκεί να τον φέρεις σε σημείο να πρέπει να πάρει μία απόφαση, να υπερπηδήσει ένα εμπόδιο ή να αποφύγει μία απειλή. Και βέβαια στο τέλος να έχει αλλάξει.
Η δημιουργία χαρακτήρων είναι πάντρεμα επινόησης αλλά και εμπειρίας. Πραγματικότητας και φαντασίας. Και ποτέ δεν ξεχνάμε: τα πρόσωπα των καλογραμμένων ιστοριών δεν ζητούν να τα θαυμάσουμε αλλά να τα κατανοήσουμε, να τα νιώσουμε. Γι αυτό οι χαρακτήρες της μυθοπλασίας οφείλουν να έχουν ελαττώματα εκτός από προτερήματα. Για να μας πείθουν για την αυθεντικότητά τους.
- 5. Σε τεντωμένο σκοινί
Όλα είναι θέμα ισορροπιών. Ο πιο εντυπωσιακός και πρωτότυπος χαρακτήρας αν απλώς κάθεται και ρεμβάζει χαζεύοντας την θάλασσα δεν μας προξενεί το ενδιαφέρον. Η πιο ενδιαφέρουσα πλοκή, αν συμβαίνει σε ξενέρωτους, θαμπούς χαρακτήρες, θα μας προκαλέσει μόνο ρηχή περιέργεια. Ο ιδανικός συνδυασμός είναι ολοκληρωμένος χαρακτήρας συν ενδιαφέρουσα πλοκή στην σωστή δοσολογία.
- 6. Χωρίς αυτά, το χάος
Απαραίτητες πληροφορίες που αρέσκεται να έχει ο ικανοποιημένος αναγνώστης: Τόπος ιστορίας (που). Χρόνος Ιστορίας (πότε). Διάρκεια ιστορίας. Και βέβαια… σύγκρουση, ή στόχος του βασικού ήρωα (ποιός και γιατί). Χωρίς αυτά τα απαραίτητα στοιχεία η δουλειά του συγγραφέα να κρατήσει τον αναγνώστη του από τον λαιμό γίνεται πολύ, πολύ δύσκολη.
- 7. «Μάρτυς, τι ξέρετε για την υπόθεσή μας;»
Ο αφηγητής – μία τόσο σημαντική απόφαση: Ποιος διηγείται την ιστορία; Ο ίδιος που του συνέβη; Ένας μάρτυρας; Κάποιος που την έμαθε από έναν άλλο; Ο Παντογνώστης συγγραφέας που όλα τα βλέπει και τα ξέρει; Κάποιος που τα διηγείται ενώ συμβαίνουν ή πολύ μετά; Αυτή η τόσο κρίσιμη απόφαση που παίρνει ο συγγραφέας στην αρχή (συνήθως) της διαδικασίας της γραφής μιας ιστορίας καθορίζει ποιος μιλά, ποια ματιά βλέπει την ιστορία, σε ποιων τις σκέψεις έχει ο αναγνώστης πρόσβαση και από τι απόσταση.
- 8. Άλλο γράφω, άλλο δημοσιογραφώ
Η Λογοτεχνία ΔΕΝ είναι δημοσιογραφία. Δεν προσπαθεί να δείξει τον μέσο όρο, την πιο συνηθισμένη εκδοχή, την πεπατημένη. Πραγματική Λογοτεχνία είναι (και) η ανάδειξη του ειδικού και του συγκεκριμένου. Όπως το βλέπει και το σκέφτεται ο συγγραφέας. Μόνο χρέος αυτού που γράφει, να είναι αληθινός στον εαυτό του, όχι στην “αλήθεια” – που ούτως ή άλλως δεν είναι για όλους ίδια.
- 9. Είσαι πολύ μυστήριος τύπος τελικά
Ο σύγχρονος συγγραφέας κάνει ιδιοσυγκρασιακή αλλά και τεχνικά αιτιολογημένη επιλογή για το τι θα γράψει: βάζει στο χαρτί λιγότερα από αυτά που γνωρίζει, υπαινίσσεται, εκμεταλλεύεται την δύναμη της ασάφειας και της σιωπής, γοητεύει τον αναγνώστη κρύβοντας αλλά και μεγεθύνοντας. Αφήνει τον αναγνώστη να συμπληρώσει την εικόνα, να γεμίσει τα κενά. Του δίνει δικαιώματα και ισχύ.
- 10. Θες; Θα γίνεις!
Το να γίνει κάποιος συγγραφέας είναι θέμα αποφάσεων. Καταρχήν αποφασίζει να γίνει συγγραφέας, να ζήσει με την αυταπάρνηση, την εργατικότητα, την παρατηρητικότητα, την φιλομάθεια του συγγραφέα. Κατά δεύτερον, αποφασίζει για μία πληθώρα τεχνικών θεμάτων. Από ποιό σημείο θα αρχίσει η ιστορία που θέλει να αφηγηθεί. Με ποιο τρόπο θα την αφηγηθεί. Με τι ύφος. Ποιός θα την αφηγείται. Που, πότε και τι διάρκεια θα έχει. Με λίγα λόγια, ο συγγραφέας είναι παντοδύναμος αλλά και σκλάβος. Ένας μικρός θεός που υπηρετεί, με απόλυτη πίστη, την ιστορία που θέλει να πει, το κείμενο που θέλει να γράψει.
- 11. Γράψιμο χωρίς λέξεις
Το γράψιμο δεν γίνεται με λέξεις, με αφηρημένες έννοιες. Γίνεται με πράξεις, με σκηνές, με όλες τις αισθήσεις, την γεύση, την ακοή, την όσφρηση, την αφή. Στο καλό γράψιμο, δείχνουμε, δεν λέμε. Προσπαθούμε να αποφεύγουμε τους χαρακτηρισμούς – ακόμα και τις εσωτερικές περιπέτειες κάποιου ήρωα προσπαθούμε να τις δείξουμε μέσα από την συναναστροφή του με τους άλλους, από την διάδρασή του με τον κόσμο που το περιβάλλει, από τα λόγια και τις πράξεις του. Ένα απλό παράδειγμα. Ποιά φράση είναι πιο δυνατή; “Εχτές γλέντησα με την καρδιά μου στα γενέθλια του Μάκη” ή “από τα γενεθλια του Μάκη έχω ακόμα μελανιές στο πόδι χτύπα χτύπα το ντέφι”.
- 12. Πίσω από τις λέξεις… (των ηρώων)
Ο διάλογος επιτελεί τρεις λειτουργίες: Αποκαλύπτει χαρακτήρες – Προχωρά την πλοκή – Παρουσιάζει το back story, το παρελθόν των χαρακτήρων ή της ιστορίας. Ο καλός διάλογος κάνει ταυτόχρονα δύο από τα τρία – ο εξαιρετικός διάλογος, ο αναντικατάστατος, τα κάνει και τα τρία ταυτόχρονα. Προσπάθησε για τα δύο τουλάχιστον, διαφορετικά θα γίνει βαρετός.
- 13. Το δεύτερο πιο σημαντικό
Το να θέλει κάποιος να γράψει χωρίς να διαβάζει είναι το ίδιο σαν να θέλει να γίνει σεφ χωρίς να γνωρίζει τις βασικές συνταγές των προγόνων του και των άλλων πρωτοπόρων της μαγειρικής. Η συστηματική, συμφεροντολογική ανάγνωση προσφέρει σε έναν συγγραφέα ιδέες, έμπνευση, θεματολογία αλλά και πολύτιμα μαθήματα: Πως χτίζει πλοκή ο Ντοστογιέφσκι; Πως φτιάχνει χαρακτήρες ο Τσέχωφ; Πως αναπτύσσει τα θέματά του ο Τόμας Μαν; Τι μπορεί να με μάθει η Λόρι Μουρ, ο Ουίλιαμ Τρέβορ, η Άλις Μανρό; Μετά το γράψιμο, το πιο σημαντικό που πρέπει να κάνει όποιος γράφει είναι να διαβάζει. Πολύ.
- 14. Μην περιμένεις την έμπνευση… κάλεσέ την
Το γράψιμο δεν έρχεται μετά την έμπνευση… αλλά το αντίθετο: η έμπνευση έρχεται με το γράψιμο. Η γραφή είναι η πιο αυτοτροφοδοτούμενη δραστηριότητα που υπάρχει. Όσο περισσότερο γράφει κανείς, τόσο περισσότερο θα θέλει να γράφει. Και τόσο καλύτερα θα γράφει – και όσον αφορά την φόρμα (πλοκή, χαρακτήρες, θέμα) και όσον αφορά την μορφή (λέξεις, ύφος, δομή).
- 15. Άσε την τελειομανία για τους μέτριους (στην αρχή)
Δεν υπάρχει πιο παραλυτικό για έναν συγγραφέα από το να αναζητά το τέλειο ενώ βρίσκεται στο λάθος στάδιο της συγγραφής. Ο ίδιος ο Χέμινγκγουεη υπαγορεύει… το πρώτο draft έχει μόνο μία “δουλειά”: Να ολοκληρωθεί. Μετά, το αφήνεις να κρυώσει και ύστερα το κοιτάζεις για να κάνεις ανελέητο και αυστηρό και τελειομανές editing. Αλλά όταν κάθεσαι να γράψεις, για πρώτη φορά να βάλεις κάτω την ιστορία σου, τις ιδέες σου, απλά πρέπει να φτάσεις στο τέλος, να πεις αυτό που επιθυμείς να πει.
- 16. Το σημειωματάριό σου… το πήρες πριν βγεις;
Ο συγγραφέας πρέπει να ζει μέσα στον κόσμο. Αλλά σε ΟΛΟΝ τον κόσμο, όχι μόνο στον δικό του. Και όσο ζει στον κόσμο να παρατηρεί, να στέκεται, να αντιλαμβάνεται, να είναι περίεργος… και να έχει σημειωματάριο για να σημειώνει, ζεστές, αυθεντικές, τις ιδέες και τις αναλαμπές έμπνευσης, όσο μικρές και αν του φαίνονται – κάποια στιγμή είναι σίγουρο ότι θα γίνουν κάτι που μπορεί να είναι πολύ μεγάλο.
- 17. Η δίαιτα του συγγραφέα
Ο πιο απλός και προσβάσιμος τρόπος για να μπει κάποιος στην συνήθεια της γραφής είναι να κρατά ημερολόγιο. Κάθε μέρα. Το επόμενο στάδιο είναι να ξεκινήσει συγγραφικό ημερολόγιο, όπου καταγράφει ιδέες, πως προχωρά η δουλειά του, βιβλία που διαβάζει και πως τα αξιολογεί και άλλα σχετικά με το γράψιμο. Και ύστερα παίρνει την απόφαση να γράφει… ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ! Με 250 λέξεις την ημέρα έχει 90000 λέξεις τον χρόνο, ένα μέτριου μεγέθους μυθιστόρημα. Με 500 λέξεις την ημέρα (που είναι βατή φιλοδοξία) στο τέλος του έτους θα έχει γράψει ένα πλούσιο, πολυσέλιδο, χορταστικό μυθιστόρημα!
- 18. Κάνε το καλύτερο – για να μπορείς καλύτερα
Τα πρώτα κείμενα κάθε συγγραφέα είναι… φρικτά. Χωρίς καμία εξαίρεση! Ο αποφασισμένος συγγραφέας όμως, καθημερινά, σταθερά, κάνει το καλύτερο που μπορεί… έτσι ώστε κάθε μέρα να μπορεί να κάνει κάτι καλύτερο και σύντομα να ξεχωρίζει και να διαπρέπει. Και να λέγεται συγγραφέας που αξίζει τον τίτλο.
- 19. Σπάσε τα όρια και τις συμβάσεις
H «Θεωρία» λέει ότι η σοβαρή λογοτεχνία θέλει να εκφράσει κάτι για την ανθρώπινη κατάσταση ενώ η μυθοπλασία genre έχει στόχο να κρατήσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη αμείωτο. Στην πραγματικότητα, η των θεών σπουδαία, κλασική λογοτεχνία δεν ασχοληθηκε με αυτούς τους διαχωρισμούς. Συνδύασε με συγκλονιστικό, ανατριχιαστικό τρόπο και τα δύο. Θυμηθείτε τα μυθιστορήματα του Τολστόη, του Ντοστογιέφσκι, των Γάλλων κλασικών. Είχαν εντυπωσιακές πλοκές, αλλά και εξαιρετικά ακριβείς και πρωτότυπες ακτινογραφίες της ανθρώπινης ύπαρξης.
- 20. Ο μύθος του μπλοκαρίσματος
Δεν υπάρχει writer’s block. Δεν υπάρχει. Αν η φαντασία σου δεν σου προσφέρει ιδέες, στρέψου στην μνήμη. Ούτε και αυτή; Ψάξε τους συνειρμούς σου. Την αυτοπαρατήρηση. Την εμπειρία. Αν είσαι πραγματικά κολλημένος… δούλεψε πάλι κάνοντας edit σε ένα παλιό ολοκληρωμένο κείμενο σου. Επιμένω… το γράψιμο φέρνει γράψιμο. Και ιδέες!
- +1 Πέτα τους κανόνες (αφού τους μάθεις)
Στο γράψιμο δεν υπάρχουν κανόνες! If it works, do it. If it doesn’t work, make it work. Δεν υπάρχουν κακές λέξεις ή σχήματα λόγου ή περιγραφές. Υπάρχουν πράγματα που εξυπηρετούν την ιστορία, που λένε αυτό που θέλουμε να πούμε ακριβώς. Κάθε τι είναι καλό ή κακό με βάση ένα συγκεκριμένο πλαίσιο – τι θέλει να πει ο συγγραφέας, τι ιστορία διηγείται, σε ποιους. Όμως, όπως λέει και το μόνο κλισέ που ισχύει στο γράψιμο, για να σπάσεις ή να αψηφήσεις τον κανόνα, πρέπει να τον ξέρεις καλά – και κυρίως να υπάρχει λόγος που το κάνεις, πρόθεση!
Το επόμενο εργαστήρι δημιουργικής γραφής του Β. Προβιά ξεκινά στα τέλη Απρίλη στο Λεξικοπωλείο στο Παγκράτι.
Διαβάστε ακόμα:
Η Αθήνα γιορτάζει τη Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου
