Ψηφιακή Δικαιοσύνη: Οι βαθμίδες πίσω και τα βήματα μπροστά

Παρά τα βήματα που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη για τη βελτίωση της αποδοτικότητας του συστήματος Δικαιοσύνης -με ενδεικτικά τα έργα 231 εκατ. ευρώ, με χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης- το ελληνικό δικαστικό σύστημα εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από χαμηλό βαθμό τεχνολογικής διείσδυσης στερώντας σημαντικά οφέλη σε πολίτες και επιχειρήσεις.

Σύμφωνα με σχετικό report του ΣΕΒ η εμπειρία άλλων χωρών που βρίσκονται κοντά στο μέσο όρο της ΕΕ ως προς την ψηφιακή μετάβαση της Δικαιοσύνης δείχνει ότι η επίλυση αστικών και εμπορικών υποθέσεων μπορεί να ολοκληρώνεται μέσα σε έξι μήνες, καθώς η δυνατότητα ψηφιακής επικοινωνίας μεταξύ των εμπλεκομένων συντομεύει τους χρόνους τόσο των προπαρασκευαστικών σταδίων, όσο και της δικαστικής διαδικασίας. Επίσης η μείωση των έγχαρτων διαδικασιών και της γραφειοκρατίας αποδεσμεύει πόρους, ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν σε άλλες κρίσιμες ανάγκες του συστήματος Δικαιοσύνης.

Είναι ενδεικτικό ότι στην Ελλάδα απαιτείται πάνω από 1,5 χρόνος κατά μέσο όρο για την επίλυση αστικών και εμπορικών υποθέσεων στα πρωτοβάθμια δικαστήρια. Επίσης, μόλις το 86% των αστικών και εμπορικών υποθέσεων επιλύονται στα πρωτοβάθμια δικαστήρια ενώ αντιστοιχούν σχεδόν 3 εκκρεμείς αστικές και εμπορικές υποθέσεις ανά 100 κατοίκους. Σύμφωνα με την έκθεση Doing Business της Παγκόσμιας Τράπεζας (2020) πάνω από 4,5 χρόνια είναι ο χρόνος οριστικής επίλυσης μιας δικαστικής διαφοράς για τις ελληνικές επιχειρήσεις, επίδοση που κατατάσσει την Ελλάδα 146η μεταξύ 190 χωρών και στην τελευταία θέση στην ΕΕ. Το εύρημα αυτό συνάδει και με τα συμπεράσματα της Τράπεζας της Ελλάδος στην Ενδιάμεση Έκθεση Νομισματικής Πολιτικής (12/2021), όπου η ψηφιοποίηση της δικαιοσύνης συμπεριλαμβάνεται στις μεταρρυθμίσεις που πρέπει να επιταχυνθούν προς όφελος της οικονομίας.

Οι καθυστερήσεις αυτές οδηγούν σε υψηλό αριθμό υποθέσεων που παραμένουν σε εκκρεμότητα στο τέλος του έτους.

Η Ελλάδα καλείται να καλύψει σημαντική απόσταση στη χρήση τεχνολογίας από το δικαστικό σύστημα. Σύμφωνα με EU Justice Scoreboard (2022), η χώρα είναι ουραγός στη χρήση τεχνολογίας και ψηφιακών εργαλείων επικοινωνίας από δικαστήρια και εισαγγελίες, στην online πρόσβαση στη δικαστική διαδικασία από το κοινό και επιχειρήσεις, και στην έκδοση μηχαναγνώσιμων δικαστικών αποφάσεων, ενώ υπάρχουν ελάχιστοι κανόνες για τη χρήση τεχνολογίας στα δικαστήρια.

Τα έργα που προβλέπονται

Αν και υπάρχουν καθυστερήσεις στην υλοποίηση, τα έργα που προβλέπονται από τη Βίβλο Ψηφιακού Μετασχηματισμού αποτελούν ειλημμένες δεσμεύσεις. Συνολικά 30 έργα για τη Δικαιοσύνη είναι ενταγμένα στη Βίβλο Ψηφιακού Μετασχηματισμού 2020-2025.

Ενδεικτικά, η καθιέρωση ενός ενιαίου ψηφιακού πλαισίου για τη Δικαιοσύνη ξεκίνησε με το Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Δικαστικών Υποθέσεων Διοικητικής Δικαιοσύνης (ΟΣΔΔΥ-ΔΔ) το 2015 (www.adjustice.gr), και το Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Δικαστικών Υποθέσεων Πολιτικής & Ποινικής Δικαιοσύνης (ΟΣΔΔΥ-ΠΠ) το 2014 (www.solon.gov.gr). Στα ΟΣΔΔΥ εντάχθηκαν αρχικά τα δικαστήρια Αθήνας, Πειραιά, Θεσσαλονίκης και Χαλκίδας το 2019, ενώ σήμερα βρίσκεται σε εξέλιξη η ανάπτυξη πλατφόρμας για την οριζόντια λειτουργία τους. Η τήρηση των προβλεπόμενων χρονοδιαγραμμάτων υπογραμμίζεται από την Έκθεση Ενισχυμένης Εποπτείας της ΕΕ (11/2021) ως κομβικής σημασίας για την εξέλιξη του εγχειρήματος, καθώς ο διαγωνισμός για την ένταξη όλων των δικαστηρίων στα ΟΣΔΔΥ μετατέθηκε από τον Οκτώβριο 2021 κατά έξι μήνες. Μέχρι την ολοκλήρωση του έργου, τα εκτός ΟΣΔΔΥ δικαστήρια εξακολουθούν είτε να έχουν αυτόνομα πληροφοριακά συστήματα, είτε να μην έχουν καν σύστημα.

Το Ηλεκτρονικό Πινάκιο είναι μια άλλη μεταρρύθμιση που ξεκίνησε πιλοτικά στο Πρωτοδικείο Αθηνών το Δεκέμβριο 2021, και ανέδειξε πώς η ψηφιοποίηση διευκολύνει τόσο τους λειτουργούς της Δικαιοσύνης, όσο και τους διαδίκους. Το Μάρτιο 2022 ξεκίνησε η ανάπτυξη ενός εκτεταμένου πληροφοριακού συστήματος για τη δημοσίευση της πορείας των πινακίων και των εκθεμάτων όλης της χώρας στο διαδίκτυο, σε πραγματικό χρόνο.

Από το Μάρτιο 2022 υλοποιείται επίσης έργο για την ανάπτυξη και λειτουργία του δικτύου παροχής υπηρεσιών τηλεδιάσκεψης σε δικαστήρια και σωφρονιστικά καταστήματα ανά την Ελλάδα, ενώ προωθείται η ψηφιοποίηση των διαδικασιών επίδοσης εγγράφων από την Ελληνική Αστυνομία. Η τελευταία θεσμοθετήθηκε με τον Ν. 4937/2022, με τα προς επίδοση έγγραφα να εκδίδονται μέσω του gov.gr. Η ψηφιοποίηση της διαδικασίας επίδοσης των περίπου 1,5 εκατ. δικογράφων και άλλων εγγράφων που χειρίζεται –ετησίως– μέχρι σήμερα η Ελληνική Αστυνομία θα αποδεσμεύσει περίπου 1.500 αστυνομικούς, οι οποίοι θα επιστρέψουν στα αμιγώς αστυνομικά καθήκοντά τους, προς όφελος των πολιτών. Επιπλέον, με σχετική ΚΥΑ, ηλεκτρονικά θα επιδίδονται και τα έγγραφα από τους δικαστικούς επιμελητές, μέσω του Συστήματος Ηλεκτρονικών Επιδόσεων (ΣΗΕ) που έχει αναπτυχθεί από την Ομοσπονδία Δικαστικών Επιμελητών Ελλάδας.

Πλέον παρέχεται πρόσβαση στους πολίτες σε 30 δικαστικές και διοικητικές υπηρεσίες διασυνδεδεμένων δικαστηρίων, καθώς το gov.gr διαλειτουργεί με τα portals διοικητικών και πολιτικών/ποινικών δικαστηρίων, με υπηρεσίες όπως: πιστοποιητικό δικαστικής φερεγγυότητας, παρακολούθηση δικαστικών υποθέσεων, ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων για πολιτικά/ποινικά, διοικητικά δικαστήρια και το ΣτΕ, αντίγραφο ποινικού μητρώου, κ.ά. Σύμφωνα με τον ΣΕΒ, η ενεργοποίηση επιπλέον υπηρεσιών με εστίαση στην επίλυση διαφορών για τις επιχειρήσεις, θα μείωνε τις σχετικές επιβαρύνσεις χρόνου και κόστους που πηγάζουν από τυπικές διαδικασίες.

Σημειώνεται επίσης ότι για να καλλιεργηθούν οι κατάλληλες ψηφιακές δεξιότητες στο σύστημα Δικαιοσύνης, το πρόγραμμα σπουδών της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών εμπλουτίστηκε πρόσφατα με μαθήματα για τη χρήση τεχνολογιών, όπως εφαρμοσμένη πληροφορική (έρευνα σε νομικές βάσεις δεδομένων όπως ΟΣΔΔΥ-ΔΔ, χρήση office, ηλεκτρονική δικαιοσύνη στην ΕΕ), προσωπικά δεδομένα στην ψηφιακή εποχή, αρχές επεξεργασίας αυτών, συστήματα ΤΝ στη Δικαιοσύνη, αλγόριθμοι κ.ά., ενώ σχετικές προσθήκες έγιναν και για τους εισαγγελείς.

Ειδικό βάρος έχει και η συγκρότηση γραφείου συλλογής και επεξεργασίας δικαστικών στατιστικών στοιχείων (JustStat). Με το Ν. 4700/2020 (άρθρο 358) συστάθηκε στην κεντρική υπηρεσία του Υπουργείου Δικαιοσύνης γραφείο συλλογής και επεξεργασίας στατιστικών δεδομένων, για την καλύτερη λήψη αποφάσεων πάνω στη λειτουργία του δικαστικού συστήματος και τις ανάγκες πληροφοριακών συστημάτων. Τον Απρίλιο 2022 διαβιβάστηκε στο ΣτΕ προς νομοπαρασκευαστική επεξεργασία το σχέδιο Προεδρικού Διατάγματος για τη συγκρότηση, οργάνωση και λειτουργία του γραφείου JustStat.

Οι προτάσεις

Εν κατακλείδι, προκειμένου να καρπωθεί η οικονομία των ωφελειών της ψηφιακής ωρίμανσης της Δικαιοσύνης, είναι αναγκαίο να ενταθεί η προσπάθεια ψηφιακού μετασχηματισμού με συστηματικές και συντονισμένες ενέργειες. Ο ΣΕΒ προτείνει κατά προτεραιότητα:

-Ψηφιοποίηση και διαλειτουργικότητα μητρώων και βάσεων δεδομένων της Δημόσιας Διοίκησης.

-Κωδικοποίηση διάσπαρτων νομοθετικών ρυθμίσεων για τη χρήση ΤΠΕ.

-Συντονισμένη προώθηση της χρήσης και λειτουργίας των ΟΣΔΔΥ.

-Επενδύσεις σε σύγχρονο τεχνολογικό εξοπλισμό.

-Επενδύσεις στις ψηφιακές δεξιότητες.

-Αξιοποίηση επαρκώς ώριμων νομικών τεχνολογιών (legal tech), όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η τεχνολογία αλυσίδας συστοιχιών (blockchain), η εικονική και η επαυξημένη πραγματικότητα (VR/AR).

-Διεύρυνση της υποχρεωτικότητας στη χρήση των διαθέσιμων ψηφιακών μέσων, όπως η ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων καθώς μέχρι πρόσφατα η αξιοποίησή τους βρίσκεται σε επίπεδα κάτω του 7%.

-Ανωνυμοποίηση και άνοιγμα των δεδομένων της δικαιοσύνης.

-Ψηφιακή αναβάθμιση μέσων διασυνοριακής δικαστικής συνεργασίας σε υποθέσεις εμπορικού και επιχειρηματικού ενδιαφέροντος.

-Ολοκληρωμένη παρακολούθηση σχεδιασμού και υλοποίησης των έργων που αφορούν τον ψηφιακό μετασχηματισμό της Δικαιοσύνης.

-Αξιοποίηση πρόσθετων χρηματοδοτικών εργαλείων.