5 μαθητείες για την πολιτική από τους Όρνιθες του Αριστοφάνη

Του Αλκιβιάδη Σιαράβα, Marketing, Communications and Corporate Citizenship Manager της KPMG στην Ελλάδα

Το έργο του Αριστοφάνη Οι Όρνιθες (414 π.Χ.) είναι μια κωμωδία που, όπως πολλά από τα έργα του, σατιρίζει την πολιτική και την ανθρώπινη κοινωνία. Το έργο παρουσιάζει μια ουτοπική πολιτεία στην οποία δύο Αθηναίοι, ο Πεισθέταιρος και ο Ευελπίδης, φεύγουν από το χάος της πόλης τους και επιδιώκουν να χτίσουν μια νέα πόλη ανάμεσα στα πουλιά. Το πολιτικό σατιρικό στοιχείο του έργου προσφέρει μαθήματα για την διακυβέρνηση, την εξουσία και την ανθρώπινη φιλοδοξία.

Η φαντασιωτική δύναμη της Ουτοπίας

Στο έργο, ο Πεισθέταιρος πείθει τα πουλιά να δημιουργήσουν μια πόλη στον ουρανό, που ονομάζεται Νεφελοκοκκυγία, όπου θα ελέγχουν τόσο τους ολύμπιους θεούς όσο και τους ανθρώπους. Τα πουλιά αρχικά ενθουσιάζονται με αυτή την ιδανική κοινωνία, αλλά η ουτοπία σύντομα αποκαλύπτει τα ίδια προβλήματα εξουσίας και ανθρώπινα ελαττώματα με τις πόλεις που άφησαν πίσω τους. Η δημιουργία της πόλης βασίζεται στον χειρισμό, και ο Πεισθέταιρος, αρχικά ένας εξωτερικός παράγοντας, καταλήγει να αρπάξει την εξουσία για τον εαυτό του, δείχνοντας ότι ακόμη και τα ουτοπικά όνειρα μπορούν να διαφθαρούν από την ανθρώπινη φιλοδοξία.

Η πόλη της Νεφελοκοκκυγίας προοριζόταν να είναι ένα καταφύγιο από τα ανθρώπινα κακώς κείμενα, αλλά ο Πεισθέταιρος τελικά γίνεται τύραννος σε αυτό το νέο “παράδεισο”, αντανακλώντας την ίδια πολιτική διαφθορά από την οποία είχε απομακρυνθεί. Οπότε μήπως οι ουτοπίες είναι συχνά μη ρεαλιστικές και υπόκεινται στα ίδια ελαττώματα με τις κοινωνίες που αντικαθιστούν;

Ο κίνδυνος της δημαγωγίας

Ο Πεισθέταιρος αντιπροσωπεύει τον αρχέτυπο του δεμαγώγου – μια χαρισματική φιγούρα που χρησιμοποιεί πειθώ (και την απάτη;) για να κερδίσει τους όρνιθες και να αρπάξει τον έλεγχο. Πείθει τους όρνιθες ότι είναι ανώτερα όντα τόσο από τους θεούς όσο και από τους ανθρώπους και τα χειραγωγεί ώστε να δημιουργήσουν μια νέα πόλη όπου γίνεται ο de facto κυβερνήτης. Η άνοδός του στην εξουσία υπογραμμίζει τον κίνδυνο των ηγετών που χρησιμοποιούν ρητορική και κολακεία για να χειραγωγήσουν τον λαό για προσωπική φιλοδοξία αντί για το κοινό καλό.

Ο Πεισθέταιρος πείθει τους όρνιθες να πιστέψουν ότι πρέπει να αμφισβητήσουν τους θεούς και ότι αξίζουν να κυβερνήσουν το σύμπαν, παίζοντας με την ματαιοδοξία και την άγνοιά τους για να επιτύχει τους δικούς του στόχους. Στο πλαίσιο αυτό διαπιστώνουμε ότι οι χαρισματικοί ηγέτες μπορούν να χειραγωγήσουν τις μάζες για προσωπικό τους όφελος.

Τα ελαττώματα της άμεσης δημοκρατίας

Στους Όρνιθες, ο Αριστοφάνης επικρίνει την άμεση δημοκρατία της Αθήνας, όπου οι μάζες μπορούσαν να επηρεαστούν από πειστικούς ομιλητές χωρίς να κατανοούν τις συνέπειες. Τα πουλιά, αντιπροσωπεύοντας μια δημοκρατική μάζα από όντα, είναι εύκολα να πειστούν και να αναλάβουν ένα μεγαλοπρεπές έργο βασισμένο σε κενές υποσχέσεις. Δεν σκέφτονται με κριτική σκέψη τους πιθανούς κινδύνους της κατασκευής μιας πόλης στον ουρανό και της πρόκλησης των θεών, μια αντανάκλαση του τρόπου με τον οποίο η εκκλησία του δήμου έκανε μερικές φορές απερίσκεπτες αποφάσεις.

Η συλλογική απόφαση των πουλιών να ακολουθήσουν τον Πεισθέταιρο χωρίς να αμφισβητήσουν τα κίνητρά του ή την πρακτικότητα των ιδεών του αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο οι Αθηναίοι μπορούσαν να επηρεαστούν από δημαγωγούς, όπως φαίνεται σε ιστορικά γεγονότα όπως η καταστροφική Σικελική Εκστρατεία.

Εξουσία που διαφθείρει

Ο Πεισθέταιρος ξεκινά το έργο ως ένας συνηθισμένος θνητός που αναζητά μια ειρηνική ύπαρξη, αλλά καθώς αποκτά εξουσία πάνω στα πουλιά και τελικά πάνω στους θεούς, γίνεται όλο και πιο αυταρχικός. Το αρχικό του σχέδιο να δημιουργήσει μια ουτοπία για τα πουλιά εξελίσσεται σε μια αναζήτηση κυριαρχίας ή αλλιώς ένα πολιτικό παιχνίδι. Ο Αριστοφάνης δείχνει πώς η εξουσία, ακόμη και όταν αποκτάται με τις καλύτερες προθέσεις, μπορεί να οδηγήσει σε τυραννία και διαφθορά.

Στο τέλος του έργου, ο Πεισθέταιρος παντρεύεται τη Βασίλεια (την θεά της κυριαρχίας) και επιβάλλει τον έλεγχό του στους θεούς, συμβολίζοντας πώς η απεριόριστη εξουσία μπορεί να διαφθείρει ακόμη και τα πιο καλοπροαίρετα άτομα.

Αποικίες ως ευκαιρίες για κυριαρχία

Η απόφαση των πουλιών να δημιουργήσουν μια πόλη στον ουρανό και να διακόψουν την επικοινωνία μεταξύ των θεών και των ανθρώπων μπορεί να θεωρηθεί ως σατιρική αναφορά στον Αθηναϊκό αποικισμό. Ο Αριστοφάνης γελοιοποιεί την ιδέα ότι μια ομάδα (είτε είναι η Αθήνα, είτε τα πουλιά) θα μπορούσε να κυριαρχήσει στον κόσμο μέσω μεγαλοπρεπών και μη ρεαλιστικών σχεδίων. Τα πουλιά, έχοντας πεισθεί από τον Πεισθέταιρο ότι μπορούν να κυριαρχήσουν στους ολύμπιους θεούς, αντιπροσωπεύουν το σχόλιο του Αριστοφάνη για τις φιλόδοξα πλάνα αποικίας που δεν λαμβάνουν υπόψη τους τους περιορισμούς της εξουσίας και της πραγματικότητας.

Η προσπάθεια των πουλιών να αποκλείσουν την πρόσβαση των θεών στις ανθρώπινες προσφορές χτίζοντας μια πόλη στον ουρανό είναι ένας στόχος σχεδιασμένος να αποτύχει. Έτσι ο Αριστοφάνης σχολιάζει με τον τρόπο του πώς οι αποικιστικές προσπάθειες της Αθήνας, όπως η Σικελική Εκστρατεία, ήταν εξίσου μη ρεαλιστικές και καταδικασμένες σε αποτυχία.

Συνολικά, “Οι Όρνιθες” προσφέρουν ένα διαχρονικό μάθημα για την ανθρώπινη φύση, την εξουσία και την πολιτική. Το έργο μας υπενθυμίζει ότι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα, όπως η αναζήτηση της ισορροπίας μεταξύ ατομικών και συλλογικών συμφερόντων, η διαχείριση της πολυπλοκότητας του σύγχρονου κόσμου και η διατήρηση των δημοκρατικών θεσμών, δεν είναι καινούργιες. Ο Αριστοφάνης, με την κωμωδία του, μας παρέχει ένα πολύτιμο εργαλείο για να αναλογιστούμε τις επιλογές μας και να διαμορφώσουμε ένα καλύτερο μέλλον.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ:

• Πέντε μαθητείες για τους ηγέτες του σήμερα από τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ
• Μαθήματα ηγεσίας από την ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη