Το γεωπολιτικό σκάκι των αγωγών και η Ελλάδα

Της Πηνελόπης Μητρούλια

Όταν τον περασμένο Δεκέμβριο ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν ανακοίνωσε από την Άγκυρα την ακύρωση του αγωγού South Stream και την αντικατάστασή του με τον Turkish Stream, έκανε μια εντυπωσιακή κίνηση αναδιατάσσοντας τη γεωπολιτική σκακιέρα των αγωγών.

Ο στόχος της κίνησης αυτής, που έγινε με φόντο την ουκρανική κρίση, αλλά και τις ασφυκτικές πιέσεις της Ευρώπης κατά του South Stream, είναι διπλός: η Μόσχα θέλει να διατηρήσει τον έλεγχο των αγορών της Βαλκανικής και να δημιουργήσει έναν εναλλακτικό, νότιο δρόμο, για τη μεταφορά του αερίου της προς τις αγορές της Ευρώπης, παρακάμπτοντας την Ουκρανία.Έχει ανακοινώσει, μάλιστα, ότι το 2019 θα διακόψει τη μεταφορά ρωσικού αερίου από το ουκρανικό σύστημα.

Η Αθήνα διείδε στην κίνηση αυτή μια ευκαιρία: Διευκολύνοντας τη διέλευση του Turkish Stream από το ελληνικό έδαφος και συνεχίζοντας να υποστηρίζει τον TAP, θα μπορούσε να αναδειχθεί σε «σταυροδρόμι» για τη διαμετακόμιση φυσικού αερίου και να υλοποιήσει έναν στρατηγικό στόχο που διακηρύσσουν οι ελληνικές κυβερνήσεις την τελευταία εικοσαετία, χωρίς μέχρι στιγμής να έχουν εξασφαλίσει τα εντυπωσιακά αποτελέσματα που ελπίζουν και υπόσχονται κάθε φορά. Όμως, στα δύο μεγάλα ενεργειακά projects συμπυκνώνονται δύο αντικρουόμενες στρατηγικές: αυτή της Μόσχας, που μέσω του Turkish Stream επιδιώκει να αλλάξει την όδευση των ποσοτήτων του αερίου με τις οποίες τροφοδοτεί τα Βαλκάνια και την κεντρική Ευρώπη, και αυτή των Βρυξελλών, οι οποίες, συνεπικουρούμενες από την Ουάσιγκτον, επιδιώκουν να μειώσουν την εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό αέριο, αλλά και να εγκαινιάσουν νέες πηγές τροφοδοσίας από το Αζερμπαϊτζάν, το Τουρκμενιστάν και -γιατί όχι;- σε επόμενη φάση είτε από το Ιράν είτε από τις κουρδικές περιοχές του βόρειου Ιράκ.

Μέρος της πολιτικής αυτής είναι ο αγωγός TAP, που προβλέπεται να λειτουργεί το 2019-2020 και να μεταφέρει δέκα δισ. κ.μ. αερίου από το κοίτασμα Σαχ Ντενίζ 2 του Αζερμπαϊτζάν, μέσω της Ελλάδας και της Αλβανίας, στην Ιταλία. Βεβαίως, η δυναμικότητα του TAP, επί του παρόντος, είναι πολύ περιορισμένη για να απειλήσει τη ρωσική κυριαρχία στην ευρωπαϊκή αγορά, αφού η Gazprom καλύπτει το ένα τρίτο των αναγκών της Ευρώπης σε αέριο. Στο μέλλον, όμως, η δυναμικότητα του TAP μπορεί να αυξηθεί σημαντικά.

Με δεδομένη τη διεθνή διελκυστίνδα γύρω από τους αγωγούς φυσικού αερίου, ο υπουργός Παραγωγικής Ανασυγκρότησης, Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Παναγιώτης Λαφαζάνης, διακηρύσσοντας την πρόθεση της κυβέρνησης να ακολουθήσει «ανεξάρτητη και πολυδιάστατη ενεργειακή στρατηγική», κατέστησε σαφή την πρόθεσή του να διεκδικήσει τη διέλευση του Turkish Stream από το ελληνικό έδαφος. Το project είναι πολύ ενδιαφέρον για τα ελληνικά συμφέροντα, όμως οι οικονομικές και γεωπολιτικές προεκτάσεις του το καθιστούν εξαιρετικά πολύπλοκο, ενώ παράλληλα η οικονομική κρίση δυσκολεύει τις κινήσεις της Αθήνας.

Η επιλογή της ελληνικής κυβέρνησης, που άφησε να εννοηθεί ότι σηματοδοτεί «άνοιγμα» προς τη Ρωσία, την ώρα που οι Βρυξέλλες ανανεώνουν το εμπάργκο προς τη Μόσχα, ενεργοποίησε τα αντανακλαστικά της Ουάσιγκτον.

Το μήνυμα στην ελληνική κυβέρνηση

Το μήνυμα εστάλη στην ελληνική κυβέρνηση με πολλούς τρόπους. Κατ΄αρχάς, από την αναπληρώτρια υφυπουργό Εξωτερικών, αρμόδια για τη Διπλωματία των Ενεργειακών Πόρων, Ρόμπιν Ντάνιγκαν, η οποία, μιλώντας σε ενεργειακό συνέδριο στην Αθήνα, σημείωσε: «Εκφράζουμε την ικανοποίησή μας για την υποστήριξη της Ελλάδας στον Νότιο Διάδρομο και τον TAP. Εξίσου σημαντικός είναι ο αγωγός IGB (Ελλάδα – Βουλγαρία) και ανυπομονούμε να δούμε πραγματική πρόοδο το επόμενο διάστημα». Ωστόσο, για να υλοποιηθεί ο Νότιος Διάδρομος, σύμφωνα με τη Ρόμπιν Ντάνιγκαν, θα πρέπει να ξεπεραστούν δύο εμπόδια: Το πρώτο είναι η χρηματοδότηση. «Το δεύτερο είναι οι αντιπερισπασμοί. Πρόκειται για αντιπερισπασμούς, υπό την έννοια ότι πρόκειται για κάποια άλλα έργα υποδομής που απέχουν ακόμη πολλά χρόνια ή δεν είναι εφικτά και εντούτοις αποσπούν την προσοχή. Θα έβαζα σε αυτή την κατηγορία των αντιπερισπασμών τον αγωγό Turkish Stream, που είναι ένα έργο το οποίο δεν φέρνει νέο αέριο, αλλά παλιό, από διαφορετικό δρόμο».

Το 2019 η προεξόφληση εσόδων… και βλέπουμε

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, ο Παναγιώτης Λαφαζάνης επισκέφθηκε τη Μόσχα και εξασφάλισε πρόταση για διέλευση του Turkish Stream από το ελληνικό έδαφος, αφού η Ρωσία επιδιώκει να αξιοποιήσει την Ελλάδα ως μοχλό πίεσης προς την Ευρώπη, την οποία θεωρεί υπεύθυνη για την ακύρωση του South Stream. Ακολούθησε η συνάντηση του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα με τον Πρόεδρο Πούτιν και η επίσκεψη του ισχυρού άντρα της Gazprom Αλεξέι Μίλερ στο Μέγαρο Μαξίμου, η οποία συνοδεύθηκε από την καλλιέργεια, διά του Τύπου, προσδοκιών περί της σύναψης ελληνορωσικής συμφωνίας συνεργασίας που θα συνοδευόταν από άμεση ρωσική προκαταβολή για την κατασκευή του αγωγού ύψους τριών με πέντε δισ. ευρώ.

Εν προκειμένω είναι σημαντικό να εξηγήσουμε ότι η Ρωσία θεωρεί υπεύθυνη την Ευρωπαϊκή Ένωση για το «ναυάγιο» του South Stream, λόγω των παρεμβάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στις χώρες-μέλη με τις οποίες είχε συμβάσεις η Gazprom για τη διέλευση του αγωγού της, επικαλούμενη ότι οι συγκεκριμένες συμβάσεις δεν ήταν συμβατές με το Τρίτο Ενεργειακό Πακέτο, παρότι αυτές είχαν υπογραφεί προτού τεθεί σε ισχύ η συγκεκριμένη ευρωπαϊκή νομοθεσία.

Έτσι, παρά τις υψηλές προσδοκίες περί σύναψης άμεσης συμφωνίας Ελλάδας – Ρωσίας, κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα ο Αλεξέι Μίλερ ήταν σαφής: Ο αγωγός θα γίνει με βάση την ευρωπαϊκή νομοθεσία και η ρωσική πλευρά είναι μεν διατεθειμένη να προεξοφλήσει μελλοντικά έσοδα από τα τέλη διέλευσης του αγωγού, αλλά κάτι τέτοιο θα γίνει στην έναρξη λειτουργίας του, το 2019. Σχεδόν ταυτόχρονα, οι Βρυξέλλες αύξησαν την πίεση προς τη Μόσχα, ανακοινώνοντας ένα βαρύ κατηγορητήριο κατά της Gazprom, για κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης, το οποίο ενδέχεται να ενεργοποιήσει πρόστιμα ύψους έως και 10% του τζίρου της.

Έτσι, οι ελληνικές ελπίδες για άμεση ενεργοποίηση της συνεργασίας με τη Ρωσία περιορίστηκαν και ο Παναγιώτης Λαφαζάνης εμφανίζεται πλέον υπέρ όλων των αγωγών που σχεδιάζεται να περάσουν από το ελληνικό έδαφος. Μάλιστα, μιλώντας στο Συμβούλιο Υπουργών Ενέργειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη Ρίγα της Λετονίας εξέφρασε την υποστήριξή του στον TAP, τον ελληνοβουλγαρικό IGB που θα διοχετεύει αζέρικο αέριο στη Βουλγαρία, ο οποίος μπορεί να επεκταθεί στη Ρουμανία και σε άλλες χώρες της περιοχής και να αποτελέσει τον λεγόμενο Κάθετο Διάδρομο Αερίου (Vertical Corridor).

Όμως, η αμερικανική πλευρά θέλει τα πράγματα να είναι ξεκάθαρα, κάτι που κατέστησε σαφές στην ελληνική κυβέρνηση ο ειδικός συντονιστής της κυβέρνησης των ΗΠΑ για θέματα ενέργειας Έιμος Χόχσταϊν, ο οποίος επισκέφθηκε την Αθήνα και συναντήθηκε τόσο με τον Παναγιώτη Λαφαζάνη όσο και με τον υπουργό Εξωτερικών Νίκο Κοτζιά. Εμμέσως πλην σαφώς χαρακτήρισε τον Turkish Stream «μη υπαρκτό» έργο, ενώ, για να μην γίνει κάποια παρερμηνεία, η αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα εξέδωσε ανακοίνωση τονίζοντας ότι «οι ΗΠΑ εκφράζουν την ανησυχία τους ότι η σκέψη της Ελλάδας για επέκταση του αγωγού Turkish Stream κατά μήκος της Ελλάδας δεν θα επιτείνει τη διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας, μπορεί να απασχολήσει τις Αρχές Ανταγωνισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης και δεν είναι μακροπρόθεσμη λύση για τις ενεργειακές ανάγκες της χώρας μας.

Ο Turkish Stream, σύμφωνα με τα ρωσικά σχέδια, δεν θα αποτελεί ενιαίο έργο, αλλά μια σύνδεση επιμέρους αγωγών σε κάθε χώρα διέλευσης, στους οποίους η Gazprom δεν θα είναι ιδιοκτήτρια, προκειμένου να ξεπεραστούν τα εμπόδια που θέτει το Τρίτο Ενεργειακό Πακέτο. Θα ξεκινά από το ίδιο σημείο με τον South Stream, θα διασχίζει τη Μαύρη Θάλασσα, το ευρωπαϊκό τμήμα της Τουρκίας και, αντί της Βουλγαρίας, θα καταλήγει στα ελληνοτουρκικά σύνορα. Επίσης, θα έχει τη δυνατότητα μεταφοράς 63 δισ. κ.μ. αερίου -36 δισ. κ.μ. στην πρώτη φάση και 30 δισ. κ.μ. στη συνέχεια- που θα τροφοδοτούν την αγορά της Τουρκίας. Ο Turkish Stream θα μεταφέρει από τα ελληνοτουρκικά σύνορα περίπου 40 δισ. κ.μ. αερίου στην Ευρώπη, μέσω της Ελλάδας, της ΠΓΔΜ και της Ουγγαρίας, και θα φθάνει έως την Αυστρία. Η Μόσχα με αυτό το έργο επιδιώκει να παρακάμψει την Ουκρανία και τη Βουλγαρία, την οποία δεν φαίνεται να θεωρεί αξιόπιστο συνομιλητή μετά την ακύρωση των πετρελαιαγωγού Μπουργκάς – Αλεξανδρούπολη και του South Stream.

Το «παιχνίδι», λοιπόν, είναι εντελώς ανοιχτό και προς το παρόν κανείς δεν είναι σε θέση να απαντήσει στο ερώτημα εάν ο Turkish Stream θα μείνει στα χαρτιά, όπως έγινε με τον South Steam. Το μόνο βέβαιο είναι ότι η ελληνική κυβέρνηση διαπίστωσε ότι στο γεωπολιτικό σκάκι των αγωγών απαιτούνται εξαιρετικά προσεκτικοί χειρισμοί και ευελιξία. Αυτό, άλλωστε, δείχνει το γεγονός ότι ο υπουργός Ενέργειας τάσσεται υπέρ των αγωγών που περνούν από το ελληνικό έδαφος, ενώ στη Ρίγα της Λετονίας μίλησε ακόμη και για συμπληρωματικότητα του Turkish Stream με τον Nord Stream.

Διαβάστε ακόμη: 

Ενεργειακή πολιτική… με όρους παρελθόντος

* Το άρθρο δημοσιεύεται στο νέο τεύχος του Fortune που κυκλοφορεί