Ασφαλιστικό: Ξεχάστε ό,τι ξέρατε!

Του Λάμπρου Καραγεώργου

Το σχέδιο νόμου για το ασφαλιστικό, που έχει προκαλέσει σοβαρές αναταράξεις στην οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, διαμορφώνει ανεξάρτητα από το τελικό ακριβές περιεχόμενό του ένα νέο θεσμικό πλαίσιο σε σχέση με τη μελλοντική συνταξιοδότηση του πληθυσμού.
Με απλά λόγια, βάσει του γνωστού και ως «σχεδίου Κατρούγκαλου», αυτά που ξέραμε για τις συντάξεις θα πρέπει να τα ξεχάσουμε. Μπορεί επιστήμονες και ελεύθεροι επαγγελματίες, όντας «χαμένοι στη μετάφραση» του προσχεδίου, να προσπαθούν, πιέζοντας την κυβέρνηση, να απαλύνουν ορισμένους από τους όρους του σχεδίου νόμου –κυρίως σε σχέση με τις εισφορές– ωστόσο οι βασικές κατευθύνσεις δημιουργούν νέα δεδομένα για το συνταξιοδοτικό σύστημα της χώρας. Για παράδειγμα, μπαίνει τέλος στις συντάξεις που ήταν υψηλότερες από 20% έως 30% από τον τελευταίο μισθό του εργαζόμενου, με τη σύμφωνη γνώμη των θεσμών. Βέβαια, αυτό έχει επιτευχθεί ήδη ως έναν βαθμό με τις περικοπές που εισήγαγαν τα μνημόνια, όμως τώρα υπεισέρχονται δραματικές αλλαγές στον τρόπο υπολογισμού των συντάξεων, στο ποσοστό αναπλήρωσης, καθώς και σε μία σειρά άλλων χαρακτηριστικών. Ποια είναι αυτά; Η δημιουργία του Ενιαίου Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλειας, που περιλαμβάνει το Εθνικό Σύστημα Υγείας για τις παροχές υγείας, το Εθνικό Σύστημα Κοινωνικής Αλληλεγγύης για τις προνοιακές παροχές και το Εθνικό Σύστημα Κοινωνικής Ασφάλισης για τις ασφαλιστικές.

1) Πώς υπολογίζεται η σύνταξη
Το Εθνικό Σύστημα Κοινωνικής Ασφάλισης λειτουργεί με ενιαίους κανόνες για όλους τους εργαζομένους στον ιδιωτικό και τον δημόσιο τομέα. Η σύνταξη λόγω γήρατος, αναπηρίας και θανάτου του φορέα κύριας ασφάλισης υπολογίζεται ως το άθροισμα δύο τμημάτων: της εθνικής σύνταξης και της ανταποδοτικής σύνταξης.

Η εθνική σύνταξη αποσκοπεί στην αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, και δεν χρηματοδοτείται από ασφαλιστικές εισφορές, αλλά απευθείας από τον κρατικό προϋπολογισμό. Αρμόδιος για την καταβολή της είναι ο Ενιαίος Φορέας Κοινωνικής Ασφάλισης.

Το ανταποδοτικό μέρος της σύνταξης αποσκοπεί στην εξασφάλιση ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης όσο το δυνατόν εγγύτερα προς εκείνο το οποίο είχε ο εργαζόμενος κατά τη διάρκεια του εργασιακού του βίου. Υπολογίζεται βάσει των αποδοχών ή του εισοδήματος επί των οποίων καταβλήθηκαν εισφορές και του ποσοστού αναπλήρωσης.

Η εισαγωγή της εθνικής σύνταξης, που θα καταβάλλεται από τον κρατικό προϋπολογισμό, και της αναλογικής είναι μία σοβαρή αλλαγή στο υφιστάμενο σύστημα.

2) Τι αλλάζει στον υπολογισμό συντάξεων
Μία δεύτερη σημαντική αλλαγή είναι ο τρόπος υπολογισμού της σύνταξης. Σε αντίθεση με ό,τι ίσχυε παλαιότερα, που λαμβάνονταν υπόψη τα τελευταία πέντε χρόνια (ΙΚΑ) ή ακόμη και άλλοι, πιο «δημιουργικοί» τρόποι, τώρα το ύψος της αναλογικής σύνταξης θα υπολογίζεται σε σχέση με τις εισφορές που κατεβλήθησαν καθ’ όλη τη διάρκεια του εργασιακού βίου.

Επίσης, τρίτη σημαντική μεταβολή είναι το ποσοστό του τελευταίου μισθού που θα αναπληρώνει η καταβαλλόμενη σύνταξη. Το ποσοστό αναπλήρωσης είναι το πρώτο κρίσιμο θέμα, καθώς στο παρελθόν ίσχυαν πολύ υψηλά ποσοστά αναπλήρωσης, που έφταναν μέχρι και το 116% σε ΔΕΚΟ και τράπεζες, και κυμαίνονταν από 80% έως 100% στο Δημόσιο και στο ΙΚΑ. Ωστόσο, μια σειρά περικοπών οι οποίες έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια έχουν ρίξει τα ποσοστά αυτά στο 55% έως 85%.

Το σχέδιο Κατρούγκαλου προβλέπει ότι για 40 έτη ασφάλισης το ποσοστό αναπλήρωσης ορίζεται στο 60% του συντάξιμου μισθού. Όμως, όλο αυτό το ποσοστό καλύπτεται από το κράτος, αφού στη χώρα μας δεν έχει αναπτυχθεί καθόλου ο κλάδος της ιδιωτικής ασφάλισης.

3) Λύνει το πρόβλημα η πρόταση Κατρούγκαλου
Το ουσιαστικό ερώτημα είναι αν το προτεινόμενο νομοσχέδιο συνιστά πραγματικά μία ριζική ασφαλιστική μεταρρύθμιση. Το περίεργο είναι ότι όλες οι πλευρές που το «αντιμάχονται» δεν θεωρούν ότι βρίσκονται μπροστά σε κάποια μεταρρύθμιση. Η κριτική, από τη μία πλευρά, κυρίως, συνδικάτων, επαγγελματιών, επιστημόνων κ.ά., εστιάζει στις ρυθμίσεις που αφορούν τις εισφορές. Κάνουν λόγο για «φορολογικό», και όχι για «ασφαλιστικό» νομοσχέδιο. Είναι γεγονός ότι με τις προτεινόμενες ρυθμίσεις μεγάλες ομάδες πληθυσμού (επιστήμονες, ελεύθεροι επαγγελματίες, αγρότες) θα κληθούν να καταβάλλουν υψηλές εισφορές, ανάλογες με το ύψος του εισοδήματος τους.

«Επειδή δε οι εισφορές θα υπολογίζονται στο πραγματικό εισόδημα, με τη μεταρρύθμιση εισάγεται ένα στοιχείο αναδιανομής και στο εσωτερικό κάθε κλάδου ελεύθερων επαγγελματιών/επιστημόνων. Οι πλουσιότεροι επιβαρύνονται περισσότερο, οι πιο αδύναμοι λιγότερο» υποστηρίζει ο υπουργός Εργασίας, Κοινωνικών Ασφαλίσεων και Κοινωνικής Αλληλεγγύης Γιώργος Κατρούγκαλος, αν και είναι διατεθειμένος να εξετάσει την υιοθέτηση ειδικών κλάσεων εισφορών για τους νέους επιστήμονες και επαγγελματίες.

Από την άλλη πλευρά, βρίσκονται η αγορά, μία σειρά επιστημόνων (αναλογιστές κ.λπ.) και οι εκπρόσωποι του θεσμού της ιδιωτικής ασφάλισης, οι οποίοι αναφέρουν ότι με τα μέτρα δεν αντιμετωπίζεται ριζικά το ασφαλιστικό πρόβλημα. Όπως υποστηρίζουν, μία ουσιαστική και αποτελεσματική λύση του συνταξιοδοτικού πρέπει να περιλαμβάνει την εισαγωγή κεφαλαιοποιητικών στοιχείων στο σύστημα, καθώς και την «ατομική λύση», δηλαδή τη συμβολή της ιδιωτικής ασφάλισης. Με την κεφαλαιοποίηση (ανταποδοτική αξιοποίηση των επενδύσεων) ξεπερνιούνται μία σειρά από δομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το σύστημα, με πρώτο και σημαντικότερο το δημογραφικό.

Το ασφαλιστικό είναι υπαρκτό πρόβλημα παγκοσμίως, κυρίως λόγω της γήρανσης του πληθυσμού, της τεράστιας δημογραφικής μεταβολής, που οφείλεται στη σημαντική αύξηση του προσδόκιμου ζωής, και την υπογεννητικότητα. Ζούμε περισσότερο. Συνεπώς πρέπει να αποταμιεύουμε περισσότερα για τα γηρατειά μας, που θα διαρκούν πολλά χρόνια. Η συνταξιοδοτική αποταμίευσή μας πρέπει να αυξηθεί. Αυτό ισχύει γενικά και ανεξάρτητα από όποιο σύστημα χρηματοδότησης και αν χρησιμοποιείται (αναδιανεμητικό ή κεφαλαιοποιητικό). Φυσικά, στη χώρα μας, πέραν της γήρανσης, έχουμε πρόσθετα προβλήματα, όπως τις υπερβολικά πρόωρες συνταξιοδοτήσεις, χαριστικές ρυθμίσεις, υψηλά ποσοστά αναπλήρωσης και, βέβαια, τα τελευταία χρόνια την οικονομική κρίση και τα υψηλά ποσοστά ανεργίας, που πλήττουν τις εισφορές του συστήματος και επιδεινώνουν περαιτέρω το οξύ πρόβλημα που προκαλεί η γήρανση του πληθυσμού.

4) Γιατί αυξάνονται οι ανάγκες παρά τις περικοπές
Σε σχετική μελέτη της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ) του 2014 αναφερόταν ότι η παρατεταμένη ύφεση και η υψηλή ανεργία μετατόπισαν το έτος οριακής ισορροπίας εισροών – εκροών κατά δέκα ολόκληρα χρόνια, παρά τις συνεχείς παρεμβάσεις στις συντάξεις και τα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης.

Στην έκθεση της ΓΣΕΕ διαπιστώνεται ότι η οριακή ισορροπία εισροών – εκροών ανατρέπεται στο τέλος του 2015, με αποτέλεσμα η ρευστότητα του συστήματος και η βιωσιμότητά του να απαιτούν πρόσθετους πόρους, που κατά το 2016 ανέρχονται σε 950 εκατ. ευρώ. Μάλιστα, οι ανάγκες αυξάνονται δραματικά τα επόμενα χρόνια και φθάνουν τα 2,67 δισ. ευρώ το 2020.

Οι συγγραφείς της μελέτης επισημαίνουν πως οι περικοπές των συντάξεων και η αύξηση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης, εάν δεν συνοδεύονταν από τις συνθήκες της εκρηκτικής αύξησης της ανεργίας, θα έδιναν έναν ορίζοντα βιωσιμότητας στο σύστημα έως το 2025. Όμως, η παρατεταμένη βαθιά ύφεση, καθώς και η ανεργία, μετατόπισαν το οριακό έτος δέκα χρόνια νωρίτερα.

Η δημογραφική μεταβολή του πληθυσμού λόγω της αύξησης του προσδόκιμου ζωής και της ταυτόχρονης μείωσης των γεννήσεων (γήρανση του πληθυσμού) συμβάλλει σήμερα στην αύξηση των συνταξιοδοτικών δαπανών κατά 15%. Οι δαπάνες για συντάξεις σε σχέση με το 2009 έχουν μειωθεί κατά περίπου 32%, αφού από τα επίπεδα των 33 δισ. ευρώ έπεσαν στα 22.5 δισ. ευρώ το 2013.

Στο μακρινό μέλλον, το 2060, η επιτάχυνση της γήρανσης του πληθυσμού και η σημαντική επιδείνωση του δείκτη εξάρτησης (αναλογία ατόμων άνω των 65 ετών προς τον παραγωγικό πληθυσμό ηλικίας 14 – 65 ετών) οδηγούν σε επιβάρυνση του εργατικού δυναμικού και του συστήματος υγείας, επηρεάζουν αρνητικά την παραγωγική διαδικασία, ενώ διαταράσσουν έτι περαιτέρω την ισορροπία του κοινωνικοασφαλιστικού συστήματος.

5) Η απαραίτητη συμβολή του ιδιωτικού ασφαλιστικού τομέα
Σύμφωνα με κύκλους της ασφαλιστικής αγοράς, η πολιτεία έχει την ευθύνη να μελετήσει –επιτέλους– με σοβαρότητα και επισταμένα τις λύσεις που έχουν δοθεί σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, υπό τον γενικό τίτλο «Σύστημα Τριών Πυλώνων». Πρόκειται για ένα σύστημα συντάξεων από κοινωνικούς και ιδιωτικούς φορείς, το οποίο συνδυάζει το αναδιανεμητικό και το κεφαλαιοποιητικό σύστημα, και επιτρέπει την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διασπορά δημογραφικών και οικονομικών κινδύνων.

Τόσο η ευρωπαϊκή και η διεθνής πρακτική όσο και οι υποδείξεις των ευρωπαϊκών και διεθνών οργανισμών που ασχολούνται με το συνταξιοδοτικό ζήτημα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ΟΟΣΑ, Παγκόσμια Τράπεζα) συγκλίνουν στην υπόδειξη για συμπλήρωση των μειούμενων συντάξεων από την κοινωνική ασφάλιση με συντάξεις που θα προκύπτουν από ιδιωτικά συμπληρωματικά σχήματα συνταξιοδότησης του δεύτερου και τρίτου πυλώνα (ήτοι ομαδικά επαγγελματικά ταμεία που συνδέονται με την εργασία και την ιδιωτική προαιρετική αποταμίευση) – σχήματα που λειτουργούν με το κεφαλαιοποιητικό σύστημα.

Χαρακτηριστικό της σημασίας που δίδουν τα ευρωπαϊκά όργανα και θεσμοί στην αύξηση της συνταξιοδοτικής αποταμίευσης είναι ο σχεδιασμός και η προώθηση νέων πανευρωπαϊκών συνταξιοδοτικών προγραμμάτων.

Για το θέμα αυτό ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας δήλωσε στη Βουλή πρόσφατα σε μία συζήτηση για το ασφαλιστικό πως «δεν πιστεύουμε ότι η λύση είναι ο πυλώνας της ιδιωτικής ασφάλισης. Είναι η λογική που λέει ότι θα επιβιώσουν αυτοί που έχουν την οικονομική δυνατότητα. Αυτοί που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα, είτε επειδή είναι άνεργοι είτε επειδή είναι επισφαλώς εργαζόμενοι, δεν θα έχουν μια προοπτική στα γηρατειά τους στοιχειώδους κοινωνικής προστασίας. Η μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού πρέπει να προχωρήσει, αλλιώς το σύστημα θα καταρρεύσει, καθώς δεν είναι βιώσιμο».

Ωστόσο, το πραγματικό ζήτημα που τίθεται δεν είναι η αντικατάσταση της κοινωνικής από την ιδιωτική ασφάλιση, αλλά η λειτουργική συμπληρωματική δράση των δύο θεσμών σε ένα ευρύτερο σύστημα συνταξιοδότησης του πληθυσμού, που θα εξασφαλίζει μια αξιοπρεπή διαβίωση στον συνταξιούχο.

6) Τι συμβαίνει στην Ευρώπη;
Ο Έλληνας, όπως δείχνουν οι μελέτες («Νομισματική πολιτική», Έκθεση Διοικητή της ΤτΕ 2012), είχε ποσοστό αναπλήρωσης τελευταίου μισθού ως σύνταξη 96% – σύνταξη, όμως, που παρέχεται αποκλειστικά από το κράτος, καθώς οι εργαζόμενοι πληρώνουν τις συντάξεις της προηγούμενης γενιάς χωρίς να αποταμιεύουν για τη δική τους. Είναι προφανές ότι το σύστημα αυτό, όταν στα αμέσως επόμενα χρόνια θα έχουμε πολύ περισσότερους συνταξιούχους από εργαζόμενους, είναι αδιέξοδο, αναφέρει ο πρόεδρος της Ένωσης Ασφαλιστικών Εταιρειών Ελλάδος Αλέξανδρος Σαρρηγεωργίου• οδηγεί τον μέσο Έλληνα πολίτη σε πολύ δύσκολα γηρατειά, στερήσεων και ανέχειας.

Ας το πούμε πολύ απλά: Τα δημογραφικά μαθηματικά σημαίνουν πως, παρά τις πολυετείς, μεγάλες εισφορές των ασφαλισμένων και των εργοδοτών τους στα κρατικά ασφαλιστικά ταμεία, οι συντάξεις δεν επαρκούν και δεν θα επαρκούν. Γι’ αυτό σε όλες σχεδόν τις χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου το συνταξιοδοτικό σύστημα είναι μεικτό: κρατικό αναδιανεμητικό και ιδιωτικό κεφαλαιοποιητικό.

Γενικότερα, αξίζει να σημειώσουμε ότι η ασφάλιση στην Ευρωπαϊκή Ένωση στηρίζεται σε τρεις πυλώνες: Ο πρώτος είναι τα κρατικά, συνταξιοδοτικά σχήματα, τα οποία στις περισσότερες περιπτώσεις είναι pay as you go, δηλαδή αναδιανεμητικά (με τους πόρους να ανακατανέμονται από τον ενεργό πληθυσμό, που καταβάλλει εισφορές για τους συνταξιούχους).

Ο δεύτερος πυλώνας είναι τα επαγγελματικά συνταξιοδοτικά συστήματα, τα οποία εμπεριέχουν σχέση εργαζομένων και εργοδοτών, και είναι κεφαλαιοποιητικά – ανταποδοτικά. Σ’ αυτά το κράτος συμβάλλει συνήθως μέσω της παροχής φορολογικών κινήτρων ή με άλλου είδους επιχορήγηση, ενώ συχνά συμμετέχει έως έναν βαθμό στην εποπτεία τους.

Ο τρίτος πυλώνας είναι τα ιδιωτικά συστήματα. Ο πρώτος πυλώνας έχει κυρίαρχο ρόλο σε μεγάλο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης, και κυρίως σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία και η Ισπανία, όπου καλύπτει πάνω από το 75% του εισοδήματος των συνταξιούχων. Σε χώρες όπως η Βρετανία, η Ιρλανδία και η Ολλανδία υπάρχει μεγαλύτερη ισορροπία μεταξύ των τριών πυλώνων, με τον πρώτο να καλύπτει ποσοστό 30% με 40%. Σ’ αυτές ο κρατικός πυλώνας καλύπτει ουσιαστικά τις βασικές εισοδηματικές ανάγκες, προκειμένου να αποφεύγεται η φτώχεια. Είναι το λεγόμενο σύστημα «ελάχιστης κάλυψης». Στα τρία αυτά κράτη, όπως και σε Δανία, Νορβηγία, Σουηδία, κατέχει σημαντικό ρόλο και η ιδιωτική ασφάλιση σε ατομικό επίπεδο.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, τα ποσοστά αναπλήρωσης από τη σύνταξη του τελευταίου μισθού, όπου όμως παρουσιάζονται διαφορές. Στην Ιρλανδία αντιστοιχεί στο 116% του μισθού, με το 73%, όμως, να προέρχεται από το κράτος και το υπόλοιπο να είναι από «ιδιωτικές συντάξεις», στην Ολλανδία φθάνει στο 94%, με το 59% να καλύπτεται από το κράτος και 35% από τα επαγγελματικά ταμεία, ενώ στη Σουηδία το ποσοστό αναπλήρωσης είναι μόλις 64%, με το 49% αυτού να καλύπτεται από το κράτος. Στην Ελλάδα, το ποσοστό αναπλήρωσης είναι τώρα κοντά στο 75% και καλύπτεται από το κράτος.

Τα παραπάνω δεν σημαίνουν, βέβαια, ότι και οι Ευρωπαίοι έχουν λύσει το ασφαλιστικό πρόβλημά τους. Σύμφωνα με τον ομότιμο καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου και επί σειρά πολλών ετών πρώην επιστημονικό διευθυντή του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, Σάββα Ρομπόλη, η φτωχοποίηση των συνταξιούχων είναι ένα πρόβλημα που υπάρχει και σε άλλες χώρες. Στη Γερμανία, στο όριο της φτώχειας ζει το 12,5% των συνταξιούχων, στη Μεγάλη Βρετανία το 13,5% και στην Ιταλία το 9,5% των συνταξιούχων. Μόνο στη Γαλλία το ποσοστό των συνταξιούχων που ζουν στα όρια της φτώχειας είναι πολύ μικρό (γύρω στο 3,5% με 4%).

Η Ένωση Ασφαλιστικών Εταιρειών Ελλάδος (ΕΑΕΕ), πάντως, έχει καταθέσει συγκεκριμένη πρόταση για τη διαμόρφωση ενός συστήματος συντάξεων τριών πυλώνων, με τον πρώτο πυλώνα να ελέγχεται από το κράτος, τον δεύτερο να περιλαμβάνει τα επαγγελματικά ταμεία και τον τρίτο τις ατομικές συντάξεις. Τα βασικά χαρακτηριστικά του δεύτερου πυλώνα των Επαγγελματικών Συντάξεων με ενεργό συμμετοχή των ασφαλιστικών εταιρειών πρέπει να είναι τα εξής:

• Υποχρέωση συμμετοχής για όλους τους εργαζόμενους

• Άσκησή του από ανεξάρτητες εταιρείες συντάξεων και ασφαλιστικές του κλάδου ζωής

• Ελεύθερη επιλογή του ασφαλιστικού φορέα

• Χρηματοδότηση από εργοδότη και εργαζόμενο

Για τον τρίτο πυλώνα, ο οποίος περιλαμβάνει τα συνταξιοδοτικά προγράμματα ειδικών προδιαγραφών, η ΕΑΕΕ προτείνει ατομικά προγράμματα συνταξιοδοτικής αποταμίευσης, προαιρετικού χαρακτήρα με φορολογικά κίνητρα, σταδιακή έκπτωση εισφορών και συγκεκριμένη ελάχιστη διάρκεια και επιλογή εφάπαξ ή περιοδικών καταβολών στη λήξη.

*To κείμενο δημοσιεύεται στο περιοδικό Fortune που κυκλοφορεί στα περίπτερα.