Έθνος ή δίκτυο; Ο δρόμος για την Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση μέσα από τα μάτια του Έλληνα συν-δημιουργού του web

Του Βασίλη Σαμούρκα

Μια συζήτηση με τον άνθρωπο που ήταν μέρος της ομάδας που δημιούργησε το web δεν μπορεί φυσικά να περιοριστεί στα καθαρά τεχνικά σημεία ενός σύγχρονου τεχνολογικού θαύματος που ξετυλίγεται μπροστά μας και μας προσπερνά σε κάθε του βήμα με όλο και ταχύτερους ρυθμούς. Άλλωστε, το όραμα του ελεύθερου διαδικτύου για όλους, χωρίς διακρίσεις και περιορισμούς, ήταν από την αρχή -και παραμένει ακόμη και σήμερα- ο μεγαλύτερος στόχος για τον Γιώργο Μητακίδη. Τον άνθρωπο που μαζί με τον Τιμ Μπέρνερς Λι και τον Μιχάλη Δερτούζο ξετύλιξαν στις αρχές τις δεκαετίας του 1990 ένα συναρπαστικό κουβάρι, ξεκινώντας από τις αναζητήσεις των αιτιών που η ανθρωπότητα γνώρισε αυτό που ονομάσαμε «Διαφωτισμός» και καταφέρνοντας να θέσουν τα σωστά ερωτήματα για τις γενιές που ακολούθησαν.

«Όταν ξεκινούσαμε ήμασταν μια παρέα που μας απασχολούσε κατά πόσο η τεχνολογία επηρεάζει την κοινωνία αλλά κι επηρεάζεται από αυτή. Μαζευόμασταν μια φορά στους δύο μήνες στις Βρυξέλλες με φαΐ και ποτό και κουβεντιάζαμε. Ένα από τα θέματα της συζήτησής μας ήταν η περίοδος του Διαφωτισμού, όπου προσπαθούσαμε να κατανοήσουμε τι έγινε τότε. Πώς ξεκίνησε αυτό το κίνημα; Είχε προηγηθεί, τεχνολογικά, η 1^η βιομηχανική επανάσταση, κάτι που άλλαζε πολλά πράγματα. Καταρχάς δημιούργησε την υποδομή για ανταλλαγή πληροφοριών, αγαθών και ιδεών. Είχαμε τεράστιες κοινωνικές, εργασιακές και πολιτικές μεταβολές. Δημιουργήθηκε ξαφνικά παράλληλα με το κίνημα του Διαφωτισμού ένα κίνημα μάθησης. Υπήρξαν προβληματισμοί για το εάν είναι καλό αυτό που συμβαίνει, πώς πρέπει να προετοιμαστούν οι νέοι άνθρωποι, και πώς πρέπει να αναθεωρήσουμε το πολιτικοοικονομικό πλαίσιο. Πράγματα τα οποία συζητάμε το ίδιο έντονα ακόμη και σήμερα».

Λι, Δερτούζος και Μητακίδης έβαλαν το 1993 τις βάσεις για τη δημιουργία του web. Μια «ημιτελής τρελή ιδέα» όπως χαρακτηριζόταν τότε από τους ίδιους. Το όραμα ενός ψηφιακού εργαλείου που θα συνέβαλε στο διαμοιρασμό της γνώσης και της πληροφορίας μεταξύ ολόκληρης της ανθρωπότητας ως ίσο προς ίσο, πήρε σάρκα και οστά έπειτα από την απόφαση του Τιμ Μπερνερς Λι και τη σύμφωνη γνώμη των υπολοίπων να μην αποτελέσει κτήμα κάποιας συγκεκριμένης εταιρείας, αλλά κτήση όλου του κόσμου Κι από τότε, η αναζήτηση για τον καθορισμό της ηθικής διάστασης του διαδικτύου, των ορίων του, και της ισότιμης ανθρώπινης συμμετοχής στα πλαίσια διεθνών κανόνων και περιορισμών, είναι μια διαδικασία συνεχών τριβών, αναπροσαρμογών και αναθεωρήσεων των τρόπων με τους οποίους βλέπουμε την ανθρώπινη κοινωνία να εξελίσσεται· επιχειρηματικά, κοινωνικά, πολιτικά και τεχνολογικά.

«Σε μια από τις παρουσίες μου σε μια Σύνοδο του Νταβός στις αρχές της δεκαετίας του 1990, κύριο θέμα στη συζήτηση όπου βρισκόταν ο Μπιλ Γκέιτς και ο Μιχάλης Δερτούζος ήταν το “Nation or Network” (Έθνος ή Δίκτυο). Την περίοδο εκείνη το web δεν υπήρχε ακόμη, αλλά η κουβέντα για το αν μπορείς να φτιάξεις επιχειρήσεις με παγκόσμια ταυτόχρονη παρουσία, δεν διέφερε και πολύ από την ίδια συζήτηση που γίνεται σήμερα». Πράγματι, την ώρα που οι ηγέτες κρατών και οι πλέον σημαντικοί άνθρωποι της παγκόσμιας επιχειρηματικής και οικονομικής σκηνής έδιναν ξανά ραντεβού για τη φετινή Σύνοδο του Νταβός στην Ελβετία, το κεντρικό θέμα για τη λεγόμενη «4^η Βιομηχανική Επανάσταση», δηλαδή την επέκταση των σύγχρονων ψηφιακών τεχνολογιών στην επιχειρηματικότητα, την κοινωνία, τις πολιτικές εξελίξεις και τους νέους τρόπους παραγωγής, δεν μοιάζει για τον Γιώργο Μητακίδη να διαφέρει και τόσο από τις αρχικές απόπειρες να χαρτογραφηθούν τα άγνωστα νερά του web και του διαδικτύου.

«Τα ερωτήματα που τέθηκαν στη φετινή Σύνοδο του Νταβός όσον αφορά την Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση είναι παρόμοια με εκείνα που οι ίδιοι θέταμε όταν συζητούσαμε για τη δημιουργία του web. Για την ακρίβεια, τα βλέπω ως μια πνευματική συνέχεια της συζήτησης που ξεκίνησε τότε. Κι αυτή η συζήτηση δεν πρέπει και δεν πρόκειται να σταματήσει. Άλλωστε, για μένα το web είναι κατά κάποιο τρόπο “υπερ-Ηρακλείτιο”, διαρκώς μεταλλασσόμενο. Κανείς μας δεν περίμενε το 1995 αυτό που συμβαίνει σήμερα. Κι αυτό που μπορεί να πει κάποιος με σιγουριά, είναι ότι ακόμη και τώρα βρισκόμαστε σε πολύ πρωτόγονο στάδιο. Οπότε είναι εξίσου σημαντικό κι επίκαιρο να καταλάβουμε καλύτερα τι γίνεται -αλλά και με βάση αυτά που έχουν γίνει, να δούμε πού πάνε τα πράγματα. Αν αυτή η 4^η Βιομηχανική Επανάσταση είναι κάποιου είδους σταθμός ή απλώς ένα ακόμη στάδιο εξέλιξης».

Διαβάστε ακόμη: Η εταιρεία του 21ου αιώνα

Για τον Γιώργο Μητακίδη, ο οποίος μεταξύ της ακαδημαϊκής του καριέρας και της επιστημονικής του έρευνας προεδρεύει του Φόρουμ για τον Ψηφιακό Διαφωτισμό, τρεις είναι οι βασικές προτεραιότητες που απασχολούν το ψηφιακό μας μέλλον: Η ασφάλεια και η ελευθερία –που αφορά κυρίως την προστασία των προσωπικών μας δεδομένων-, η ηθική διάσταση του νομοθετικού ελέγχου στο διαδίκτυο, και οι ικανότητες και δεξιότητες στο νέο αυτό κόσμο που εξελίσσεται ταχύτατα. Κληθείς να απαντήσει στο ερώτημα για το τεράστιο ζήτημα της ψηφιακής ασφάλειας και του παράλληλου σεβασμού στα ατομικά δικαιώματα, που γιγαντώθηκε έπειτα από τις αποκαλύψεις του Έντουαρντ Σνόουντεν για τις παγκόσμιες παρακολουθήσεις της NSA, ο Γιώργος Μητακίδης παραθέτει το πασίγνωστο απόφθεγμα του Σάμιουελ Τζόνσον: Ο πατριωτισμός είναι το τελευταίο καταφύγιο ενός καθάρματος. «Ο πατριωτισμός έχει χρησιμοποιηθεί για πάρα πολλά άσχημα πράγματα, κι αυτό δεν έχει σταματήσει· ούτε πρόκειται. Αυτό που έκανε ο Σνόουντεν ήταν πραγματικά κάτι πάρα πολύ χρήσιμο για την ανθρωπότητα· κατά τη γνώμη όχι μόνο τη δική μου, αλλά και του Τιμ Μπέρνερς Λι κι άλλων επιφανών ανθρώπων του χώρου. Μας έμαθε κάτι καινούριο; Η απάντηση είναι “όχι”. Το γεγονός, όμως, ότι τέθηκε το συγκεκριμένο θέμα στο υψηλότερο πολιτικό επίπεδο και ξεκίνησαν να γίνονται μερικά χρήσιμα πράγματα, είναι εξαιρετικά σημαντικό. Τίποτα από όλα αυτά δεν θα συνέβαιναν εάν ο Σνόουντεν δεν είχε κάνει αυτές τις αποκαλύψεις».

Σύμφωνα με τον Γιώργο Μητακίδη, η επίκληση του κινδύνου της τρομοκρατίας για τη χρήση ανεξέλεγκτων μεθόδων ελέγχου και παρακολούθησης του διαδικτύου, δεν είναι δυνατόν να ισχύει. «Το επιχείρημα ότι τα όρια στην ψηφιακή εποχή έχουν εκλείψει, είναι ψευδεπίγραφο. Απλώς πρέπει να επανακαθοριστούν, κι αυτό είναι ένα από τα βασικά θέματα του Φόρουμ για τον Ψηφιακό Διαφωτισμό. Το να λέει στους πολίτες του ένας κράτος, “θέλετε προστασία; Αφήστε το σε εμάς”, απλώς δεν στέκει». Ο ίδιος τονίζει πως εφόσον θέλουμε να δούμε την 4^η Βιομηχανική Επανάσταση να πετυχαίνει, τότε δεν είναι δυνατόν να την αφήσουμε να συμβαδίζει με πρακτικές που θυμίζουν απολυταρχικές μεθόδους ελέγχου άλλων εποχών. «Η πλήρης ασυδοσία του κράτους δεν είναι σωστή, όμως πρέπει να βρούμε και τι είναι σωστό. Όταν ξεκινούσε το web η ιδέα ήταν ότι θα αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο μια πλατφόρμα όπου ο καθένας θα μπορούσε να διακινήσει αγαθά και ιδέες, ως ίσος προς ίσο. Αυτό ήταν το πιο σημαντικό. Ως ίσος προς ίσο. Το web θα έσπαγε τις προϋπάρχουσες χέσεις παραγωγής, διότι πριν από αυτό για να παράξεις κάτι ήθελες μεγάλα κεφάλαια, εγκαταστάσεις, κλπ. Και σε κάποιο βαθμό αυτό ανατράπηκε. Σήμερα δύο παιδιά μπορούν κυριολεκτικά να κάνουν θαύματα χωρίς τεράστια κεφάλαια ή υποδομές. Κι αυτό αποτελεί ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο της λεγόμενης 4^ης Βιομηχανικής Επανάστασης».

Όραμα των ανθρώπων που δημιούργησαν το web ήταν από την αρχή ο κοινωνικός του χαρακτήρας. Η επιλογή να μην πωληθεί σε κάποια εταιρεία είχε έναν βασικό στόχο: να μη δημιουργηθούν πολλά διαφορετικά webs. Και κατά κάποιο τρόπο αυτό παραμένει μέχρι και σήμερα το μεγαλύτερο εφόδιό του, σύμφωνα με τον Γιώργο Μητακίδη. Παρότι, όπως ο ίδιος λέει, στην πορεία το δικό του όραμα έχει κάπως ξεστρατίσει. «Ξαφνικά, μέσα σε μια δεκαετία, δημιουργήθηκε μια σαφής ολιγαρχία. Ό,τι είχε, δηλαδή, γίνει παλαιότερα με τις πετρελαϊκές εταιρείες και μετά με τις τράπεζες, τώρα έγινε με τους λεγόμενους ολιγάρχες του web. Εννιά είναι όλοι. Οι άλλοι σιγά-σιγά εξαφανίστηκαν. Έγινε ακριβώς το ίδιο με τις άλλες αγορές, απλώς έγινε πολύ πιο γρήγορα και άκρως αντίθετα με την αρχική σύλληψη της ιδέας. Κι έπειτα δημιουργήθηκαν τρεις πόλοι: Οι κυβερνήσεις, οι ολιγάρχες και ο πολίτης. Κι αν οι πρώτοι δύο τα βρίσκουν -όπως αποκάλυψε ο Σνόουντεν- εσύ πλέον είσαι εκτός παιχνιδιού. Γι’ αυτό κι ο Έρικ Σμιντ της Google είχε πει ότι “εάν απολαμβάνεις μια δωρεάν υπηρεσία δεν είσαι ο πελάτης, αλλά το προϊόν”. Οπότε σε αυτό το τρίπτυχο, ο πολίτης καταλήγει να είναι το προϊόν. Όμως αν αντιμετωπίζεσαι με αυτόν τον τρόπο, τότε τα δικαιώματα σου συρρικνώνονται ή ακόμη και καταπατούνται».

Παρά τις πολύ σημαντικές παρατηρήσεις για το παρόν του διαδικτύου, ο τρόπος με τον οποίο βλέπει συνολικά το μέλλον του ο ένας εκ των ανθρώπων που συνέβαλε στη «γέννηση» του web, παραμένει αισιόδοξος. Μπορεί να υπάρχουν αυτή τη στιγμή στην αγορά οι λεγόμενοι «μεγάλοι» του ίντερνετ, όμως μια νέα τάση επιχειρηματικότητας που βασίζεται στην «οικονομία του διαμοιρασμού» (sharing economy) δημιουργεί εταιρείες τεράστιας κεφαλαιακής αξίας σαν το AirBnB, οι οποίες ξεκίνησαν χωρίς μεγάλα κεφάλαια ή αχανείς εγκαταστάσεις και κατέληξαν να έχουν εξαιρετικές δυνατότητες ανάπτυξης. «Εάν συνεχίσει να γίνεται το ίδιο κι αντί να υπάρχουν 9 μεγάλες εταιρείες, έχουμε στο μέλλον 90, και μετά 900 κ.ο.κ., τότε πιστεύω ότι το αρχικό μας όραμα θα ξαναβρεί το σωστό του δρόμο. Εάν όμως αυτό το πάρουν μαζί τους -όπως έκαναν προηγουμένως- οι μεγάλες εταιρείες, τότε η κατάσταση θα ανατραπεί. Επομένως, το sharing economy είναι ένα μέρος του αρχικού οράματός μας για τον ψηφιακό κόσμο. Συνάδει μαζί του, κι αυτό που μπορώ να πω μετά βεβαιότητος είναι ότι ο ψηφιακός κόσμος ενισχύει την υλοποίησή του».

Διαβάστε ακόμη: Τι μάθαμε μέχρι τώρα από το Νταβός

Κατά πόσο όμως είναι έτοιμη η Ευρώπη να μπει δυναμικά στο παιχνίδι της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης; Με την τεράστια εμπειρία του από τη συμμετοχή του και τις επαφές του στα ευρωπαϊκά όργανα, ο Γιώργος Μητακίδης απαντά ότι η ΕΕ «δεν είναι έτοιμη». Οι λόγοι, για τον ίδιο, είναι πολλοί κι έχουν να κάνουν κυρίως με τον τρόπο που οι Ευρωπαίοι βλέπουν ορισμένα πράγματα με πολύ μεγαλύτερο δισταγμό από τους Αμερικανούς. Γι’ αυτό, όπως λέει, ενώ η «Γηραιά Ήπειρος» παρουσιάζει εδώ και χρόνια δείγματα εξαίρετης έρευνας και προικισμένο ανθρώπινο δυναμικό, εξακολουθεί να μην έχει μια μεγάλη εταιρεία web αντίστοιχη των αμερικανικών. «Γιατί συμβαίνει αυτό; Όταν στήθηκε το World Wide Web Consortium (W3C), μετά από ανταλλαγή επιστολών μεταξύ του αρμόδιου Ευρωπαίου επίτροπου Bangemann και του αντιπροέδρου Al Gore των ΗΠΑ που χειριζόταν τα θέματα πληροφοριών και δικτύων (εγώ συνέτασσα τις επιστολές που υπέγραφε ο Bangemann και ο Μιχάλης Δερτούζος εκείνες που υπέγραφε ο Gore), το W3C είχε δύο «συμμετρικούς» πυλώνες. Το MIT ήταν ο Αμερικανικός πυλώνας και INRIA ο Ευρωπαϊκός. Όμως στη συνέχεια μόνο αμερικανικές εταιρείες ήταν εκείνες που επένδυσαν στην ανάπτυξη του web με αποτέλεσμα να κυριαρχήσουν. Καμία ευρωπαϊκή. Παρότι η συνεργασία μεταξύ ΕΕ και ΗΠΑ έγινε επί ίσοις όροις από την πρώτη στιγμή».

Έχουμε, λοιπόν, ελεύθερο διαδίκτυο ή όχι; Μας έχει προσφέρει το web περισσότερα καλά ή άσχημα πράγματα; Βρισκόμαστε στο δρόμο που οι οραματιστές του χάραξαν πριν από σχεδόν δυόμιση δεκαετίες, ή έχουμε ξεστρατίσει; Ο Γιώργος Μητακίδης είναι κατηγορηματικός: «Ένα όραμα είναι ένα όραμα. Έχει και τις δύο πλευρές. Το ίντερνετ έκανε πράγματα που κανείς δεν τα φανταζόταν. Στο μεγαλύτερο βαθμό είναι πολύ θετικά ακόμη και για την ίδια την ελευθερία του ανθρώπου ή τη δημοκρατία. Το διαδίκτυο αλλάζει τον κόσμο. Αλλά κάποιες φορές ξεστρατίζει. Πότε πάει προς τη μία πλευρά, και πότε προς την άλλη. Υπάρχουν όμως πάντα οδοί που παρακάμπτουν τον σκληρό έλεγχο. Κι αυτό ίσως είναι το πιο θετικό από όλα».