Έτσι μπορούμε να αποφύγουμε έναν παγκόσμιο πόλεμο για το νερό

Του Τάσου Ζάχου

Η φράση «ο επόμενος παγκόσμιος πόλεμος θα γίνει για το νερό» μπορεί να ακούγεται ως κλισέ ή ως προφητεία για κάποιους, όμως καταδεικνύει το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης, καθώς τεράστιες εκτάσεις στερεύουν από νερό, ενώ άλλες κινδυνεύουν με ξηρασία.

Τα στοχεία που είναι διαθέσιμα από μελέτες είναι ενδεικτικά της κατάστασης που έχει διαμορφωθεί παγκοσμίως και εκτιμάται ότι θα γίνει ακόμα χειρότερη τα επόμενα χρόνια. Ενδεικτικά το νερό θεωρείται είδος εν ανεπάρκεια για πολλούς λαούς εξαιτίας της άδικης κατανομής του. Στο 40% της επιφάνειας της Γης που πλήττεται από ξηρασία, υπάρχει μόνο ένα 2% του συνολικού τρεχούμενου νερού του πλανήτη, ενώ ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών έχει προειδοποιήσει πως το 60% του παγκόσμιου πληθυσμού διατρέχει τον κίνδυνο να υποφέρει από έλλειψη νερού μόλις το 2025. Η άδικη κατανομή του νερού και η κατασπατάληση των υδάτινων πόρων κάνουν αυτή την πρόβλεψη να φαίνεται ρεαλιστική.

Τα στοιχεία για την απώλεια νερού είναι συγκλονιστικά. Μέσα σε επτά χρόνια, από το 2003 έως το 2010, μέρη της Τουρκίας, της Συρίας, του Ιράκ και του Ιράν κατά μήκος του Τίγρη και του Ευφράτη ποταμού, έχασαν 144 κυβικά χιλιόμετρα αποθηκευμένου γλυκού νερού. Συνολικά τα  τελευταία 70 χρόνια ο πληθυσμός της Γης έχει τριπλασιαστεί, ενώ η κατανάλωση νερού έχει εξαπλασιαστεί και μάλιστα κατά έναν παράλογο τρόπο.

Ο Διεθνής Οργανισμός Υγείας (WHO) υπολογίζει ότι 1,1 δισεκατομμύριο άνθρωποι (δηλαδή ένας στους έξι) δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιμο νερό, ενώ 2,4 δισεκατομμύρια δεν απολαμβάνουν ασφαλούς ατομικής υγιεινής. Και σε αυτή την περίπτωση τα παιδιά πληρώνουν το τίμημα, καθώς από τα 3,4 εκατομμύρια ανθρώπους που πεθαίνουν κάθε χρόνο λόγω έλλειψης νερού και ατομικής υγιεινής, το 40% είναι παιδιά ηλικίας κάτω των πέντε ετών. Πάνω από 400 εκατομμύρια άνθρωποι πάσχουν από γαστρεντερίτιδα, πάνω από 200 εκατομμύρια, από σχιστοσωμίαση, πάνω από 30 εκατομμύρια, από ογκοκερκίαση, ασθένειες που μεταδίδονται με το νερό.

Μάλιστα έχει, ακόμα, υπολογιστεί ότι, αν ο πληθυσμός όλης της γης είχε πρόσβαση σε πόσιμο νερό, το παγκόσμιο ποσοστό βρεφικής θνησιμότητας θα μπορούσε να μειωθεί στο μισό, κυρίως με την εξαφάνιση των διαρροϊκών ασθενειών. Ασθένειες που θα μπορούσαν να προληφθούν σχετιζόμενες με το νερό ευθύνονται για τον θάνατο 10.000-20.000 ανθρώπων ημερησίως.

Όλα τα παραπάνω έχουν οδηγήσει σήμερα σε συγκρούσεις ανά τον κόσμο για το νερό και έχουν κινητοποιήσει τη διεθνή διπλωματία, ώστε να υπάρξει κάποια λύση.

Το FortuneGreece.com μίλησε με τον πρώην πρέσβη του Ισραήλ στην Αθήνα, Ραμ Αβιράμ, που εκτός της εμπειρίας του για περισσότερα από 25 χρόνια στη διπλωματία (έχει θητεύσει σε υψηλόβαθμες θέσεις στο υπουργείο Εξωτερικών του Ισραήλ και έχει αποτελέσει chief of Staff του Σίμον Πέρεζ) , θεωρείται ως ένας από τους πλέον ειδικούς σε θέματα διπλωματίας των υδάτων και των διενέξεων που μπορούν να δημιουργηθούν γύρω από αυτό.

Αφορμή μια σειρά σεμιναρίων που θα γίνουν στην Αθήνα και στα οποία θα συμμετέχει με θέμα «21ος αιώνας: ο αιώνας των πολέμων γύρω από το νερό». Τα σεμινάρια απευθύνονται σε φοιτητές, ειδικότερα σε ενδιαφερόμενους σπουδαστές του Παντείου Πανεπιστημίου και του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων ενώ οι ημερομηνίες που οι ομιλίες θα πραγματοποιηθούν είναι η 11η, 18η, 25η Νοέμβρη και η 2η ημέρα του Δεκεμβρίου. Oι θεματικές ενότητες του συνεδρίου περιλαμβάνουν την αντίληψη για την πηγή του προβλήματος στη θεωρία και την πράξη, την διπλωματία των υδάτων, τον ρόλο του νερού στις συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή και την περίπτωση της Ινδοποταμίας.

O πρώην πρέσβης του Ισραήλ στην Αθήνα, Ραμ Αβιράμ.

Ποιοι είναι οι βασικές παράγοντες που οδηγούν στη λειψυδρία παγκοσμίως;
Μόνο το 2,5% του νερού στον πλανήτη είναι κατάλληλο για κατανάλωση από τον άνθρωπο και το μεγαλύτερο μέρος αυτής της ποσότητας είναι είτε δυσπρόσιτο, είτε πολύ ακριβό ώστε να χρησιμοποιηθεί – αυτό σημαίνει ότι ξεκινάμε το ταξίδι με ανεπαρκείς ποσότητες για να ανταποκριθούμε στις ανάγκες, οι οποίες αυξάνονται πολύ γρήγορα. Η αύξηση του πληθυσμού είναι ο σημαντικότερος παράγοντας που οδηγεί στις αυξανόμενες ανάγκες. Στη λεκάνη του Ιορδάνη, για παράδειγμα, ο πληθυσμός δεκαπλασιάστηκε τα τελευταία 60 χρόνια – αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να πίνουν, να πλένονται, να μαγειρεύουν, να τραβάνε το καζανάκι και, το πιο σημαντικό, να αρδεύουν τα χωράφια τους και να παράγουν τρόφιμα. Περίπου 60% – 80% της παγκόσμιας κατανάλωσης προορίζεται για τη γεωργία. Την ίδια στιγμή, οι φυσικοί πόροι γλυκού νερού δεν επεκτάθηκαν, αλλά αντίθετα, μειώθηκαν εξαιτίας της ρύπανσης και του δεύτερου βασικού στοιχείου που προκαλεί την έλλειψη – της κλιματικής αλλαγής. Στη λεκάνη του Ιορδάνη, η κλιματική αλλαγή θα προκαλέσει μεγαλύτερες περιόδους σοβαρής ξηρασίας και λιγότερες εποχιακές πλημμύρες. Το τρίτο σημαντικό στοιχείο είναι η κακή διαχείριση των διαθέσιμων πόρων. Η απώλεια του νερού στα δημοτικά συστήματα, η οποία μπορεί να αγγίξει ως και το 30% ή ακόμη και το 40%, η αμελητέα χρήση εναλλακτικών πόρων, όπως η επαναχρησιμοποίηση του νερού για άρδευση, η έλλειψη ενός συστήματος τιμολόγησης που θα ενθαρρύνει μια πιο αποτελεσματική χρήση από τους αγρότες είναι μόνο μερικές περιπτώσεις κακής διαχείρισης. Το τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό στοιχείο είναι η ανεπαρκής συνεργασία επί των διασυνοριακών λεκανών, η οποία που προκαλεί αναποτελεσματική χρήση των πηγών αυτών. Στο επερχόμενο σεμινάριο στο IDIS θα εξετάσουμε τις στρατηγικές για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας μέσω της συνεργασίας στο πλαίσιο ενός διασυνοριακού συστήματος ύδρευσης.

Στο οικονομικό forum του Νταβός τον Ιανουάριο του 2015, ο φάκελος “Κρίσεις νερού” αναδείχθηκε λόγω σοβαρότητας, στην κορυφή των 10 κινδύνων, βάσει των επιπτώσεών που έχει ή θα έχει η έλλειψή του σε όλον τον κόσμο, τα επόμενα 10 χρόνια. Παρ’ όλα αυτά η πρόοδος που σημειώνεται είναι ανεπαρκής. Πώς το εξηγείτε και ποιοι έχουν τη μεγαλύτερη ευθύνη;
Το μέγεθος του προβλήματος είναι γιγαντιαίο και οι πολλαπλές συνέπειες της διαχείρισης του νερού και της αποχέτευσης είναι πέρα από τις συνηθισμένες αντιλήψεις μας. Γίνεται αρκετή δουλειά – για παράδειγμα, ο κόσμος έχει πετύχει τον Αναπτυξιακό Στόχο της Χιλιετίας (ΑΣΧ), δηλαδή τη μείωση του ποσοστού των ανθρώπων που δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό. Σύμφωνα με την έκθεση της UNICEF και του ΠΟΥ, μεταξύ 1990 και 2010 πάνω από δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι απέκτησαν πρόσβαση σε βελτιωμένες πηγές πόσιμου νερού, π.χ. μέσω σωληνώσεων και προστατευμένων πηγαδιών. Αλλά αυτά δεν είναι αρκετά. Ως προς τις διεθνείς λεκάνες απορροής, μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι αυξάνεται η συνειδητοποίηση της ανάγκης να τις διαχειριζόμαστε με τον κατάλληλο τρόπο. Ωστόσο, την ίδια στιγμή παλαιού τύπου πολιτικές σκοπιμότητες επιβραδύνουν την πρόοδο – από τις 261 διεθνείς λεκάνες στις οποίες ζει το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού, οι υπάρχουσες συμφωνίες μεταξύ παρόχθιων κρατών αφορούν μόνο τις μισές. Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο των Χρήσεων των Διεθνών Υδατορευμάτων -πλην Εκείνων που Αφορούν την Ναυσιπλοΐα- τέθηκε σε ισχύ μόλις το Αύγουστο 2014 και χρειάστηκαν περίπου 30 χρόνια για να συνταχθεί και επιπλέον 20 χρόνια για να επικυρωθεί. Όμως οι περισσότερες χώρες του κόσμου εξακολουθούν να πιστεύουν ότι είναι άχρηστη…

Σύμφωνα με το Pacific Institute, που μελετά και αναλύει θέματα σχετικά με το νερό και την παγκόσμια ασφάλεια, υπήρξε αύξηση των συγκρούσεων για το νερό, τα τελευταία 10 χρόνια. Ποιος ο ρόλος που καλείται να παίξει η διεθνής διπλωματία;
Η αποτελεσματική διαχείριση των διασυνοριακών λεκανών είναι ένα πολύπλοκο έργο λόγω της βαθιάς γνώσης πολλών επιστημονικών κλάδων που απαιτείται – γνώση διεθνούς πολιτικής σχετικά με τις συνολικές σχέσεις μεταξύ των χωρών, γνώση υδρολογίας και επιστήμης του κλίματος και γνώση των δεξιοτήτων ολοκληρωμένης διαχείρισης υδάτινων πόρων. Συχνά, οι μηχανικοί από μόνοι τους δεν είναι αρκετοί, και το ίδιο ισχύει για τους πολιτικούς χωρίς τεχνική βοήθεια. Εκεί μπαίνει στο προσκήνιο η υδρο-διπλωματία και προσφέρει μια σειρά από στρατηγικές ελιγμών – για τον προσδιορισμό του συμφέροντος, την παροχή βοήθειας προς τους διαπραγματευτές, την εύρεση μιας καινοτόμου τεχνικής λύσης, την άσκηση πίεσης μέσω τρίτων, την ανάδειξη των θετικών πτυχών, ή την αποσαφήνιση των μειονεκτημάτων μιας μονομερούς ενέργειας. Τα χιλιάδες χρόνια διεθνούς διπλωματίας μαζί με τις σύγχρονες τάσεις μπορούν να επιτρέψουν στους υδρο-διπλωμάτες να καθοδηγήσουν τις χώρες τους, ώστε αυτές να συνεργαστούν προκειμένου να αυξηθούν τα οφέλη και να μετριαστούν οι ζημιές.

Ξέρεις πόσο αξίζει το νερό;

Tο Ισραήλ έλυσε το μεγάλο πρόβλημα ξηρασίας που αντιμετώπιζε, εφαρμόζοντας επιθετικές μεθόδους αφαλάτωσης. Πώς η τεχνολογία και η καινοτομία μπορεί να συμβάλουν στην επίλυση του προβλήματος;
Η τεχνολογία είναι “κλειδί” στη διαχείριση των υδατικών συστημάτων. Τα παραδείγματα μπορεί να είναι η αφαλάτωση θαλασσινού νερού ή οι πρόσφατα αναπτυγμένοι σπόροι, οι οποίοι είναι προσαρμοσμένοι στην κλιματική αλλαγή ή πιο αποτελεσματικά συστήματα άρδευσης. Καθεμιά απ’ αυτές τις τεχνολογίες θα μειώσει το χάσμα μεταξύ της προσφοράς και της ζήτησης του νερού. Επιπλέον, οι εν λόγω τεχνολογίες επιδρούν καίρια σε διασυνοριακές υδρο-πολιτικές αλληλεπιδράσεις με τη «διεύρυνση της πίτας» που μοιράζονται τα παρόχθια κράτη. Για παράδειγμα, η έλευση της αφαλάτωσης μπορεί να αλλάξει τη φύση των σχέσεων από ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος βασισμένου σε αρπαγές πόρων, σε μια αμοιβαία επωφελή επιχειρηματική σχέση που παραπέμπει στο διεθνές εμπόριο εμπορευμάτων- όπως εν μέρει συμβαίνει μεταξύ του Ισραήλ και της Ιορδανίας. Οι σχέσεις μεταξύ τους, δείχνουν πώς διαφορετικές πτυχές των διασυνοριακών πολιτικών αλληλεπιδράσεων έχουν ήδη επηρεαστεί από την ανάπτυξη της αφαλάτωσης, συμπεριλαμβανομένης της αλλαγής της στάσης και των αξιών προς το νερό και τα δικαιώματα σε αυτό.

H έλλειψη νερού, κυρίως στις αναδυόμενες οικονομίες, πιστεύετε ότι γεννάει επενδυτικές ευκαιρίες;
Υπάρχει ένας ισχυρός δεσμός μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης και της διαθεσιμότητας του νερού. Νομίζω ότι ένα καλό παράδειγμα είναι το Μεγάλο Φράγμα Αιθιοπικής Αναγέννησης, το οποίο είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα για την οικονομία της Αιθιοπίας – πρόκειται για το μεγαλύτερο φράγμα παραγωγής ενέργειας στην Αφρική. Για την Αιθιοπία, ως μία από τις πέντε ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες στον κόσμο, η παραγωγή ενέργειας είναι απολύτως αναγκαία – τρία φράγματα βρίσκονται στο στάδιο του σχεδιασμού. Φυσικά αυτό προκαλεί μεγάλη ανησυχία στην Αίγυπτο, αλλά το γεγονός ότι η Αιθιοπία είναι πρόθυμη να αντιπαρατεθεί διπλωματικά με την Αίγυπτο σε ένα τέτοιο θέμα, δείχνει πόσο σημαντικό είναι για την ανάπτυξή της. Ο κόσμος το 2030 θα χρειάζεται, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, 35%-45% περισσότερο νερό. Αυτό θα επιτευχθεί μόνο μέσω της συμμετοχής του ιδιωτικού τομέα σε επενδύσεις υποδομών αφαλάτωσης, τον εκσυγχρονισμό των δημοτικών συστημάτων, τον καθαρισμό μολυσμένων ποταμών, και την παραγωγή περισσότερης ενέργειας.

Διαβάστε σχετικά: Η έλλειψη νερού φέρνει επενδυτικές ευκαιρίες

Πιστεύετε πώς οι επιχειρήσεις έχουν αξιολογήσει σωστά το θέμα της κατανάλωσης νερού;
Ο ιδιωτικός τομέας αναπτύσσει προσπάθειες όσον αφορά στην κατανάλωση νερού με διάφορους τρόπους: α. δεδομένου ότι η τιμή του νερού ανάγεται σε ζήτημα, επενδύουν σε λιγότερο εντατικές γραμμές παραγωγής νερού και στην ανακύκλωση του νερού όσο το δυνατόν περισσότερο, προκειμένου να μειωθεί το κόστος. β. καθώς οι ρυθμιστικές αρχές εντείνουν τις απαιτήσεις τους για την προστασία της φύσης, η βιομηχανία μαθαίνει ότι είναι καλύτερο να τηρεί τους κανόνες. γ. ο κλάδος συνειδητοποιεί ολοένα και περισσότερο ότι δεν μπορεί να απομονωθεί από την κοινωνία και βλέπουμε ολοένα και περισσότερα προγράμματα στα οποία η βιομηχανία δραστηριοποιείται στη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Το καλύτερο παράδειγμα είναι η δραστηριότητα του Ceo Water Mandate του ΟΗΕ, που βοηθά φορείς του ιδιωτικού τομέα όπως η Coca-Cola να αναλάβουν ένα μέρος των ευθυνών.

Συμφωνείτε με όσους υποστηρίζουν ότι το νερό γίνεται ένα κερδοσκοπικό εμπόρευμα, ακριβώς όπως το αργό πετρέλαιο, μέσω της εμφάνισης αγορών με συμβόλαια νερού;
Το νερό δεν είναι ακόμη εμπόρευμα, επειδή στα περισσότερα μέρη του κόσμου τα «δικαιώματα νερού» ορίζονται κατά τρόπο που δεν επιτρέπει την εμπορία. Ωστόσο, υπάρχει μια διογκούμενη τάση σε τμήματα του «κλάδου υδάτων» να επιτραπεί η οικονομική αποτελεσματικότητα ώστε να οδηγήσει σε καλύτερα συστήματα διαχείρισης των υδάτων, χρησιμοποιώντας τα χρήματα και τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς. Το παραγόμενο νερό είναι ένα καλό παράδειγμα: το αφαλατωμένο νερό της θάλασσας και το νερό από επεξεργασμένα λύματα είναι και τα δύο προϊόντα μιας διαδικασίας μεταποίησης, έτοιμα για πώληση. Σε αντίθεση με άλλες πηγές νερού, δεν είναι ιδιαίτερα συνδεδεμένα με ένα συγκεκριμένο «δικαίωμα νερού» (ο ιδιοκτήτης είναι ο παραγωγός) και υπάρχει μια γνωστή οριακή τιμή. Σε αυτές τις περιπτώσεις βλέπουμε ήδη μια πολύ βαθύτερη εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα. Αυτό συμβαίνει επίσης σε διεθνείς αλληλεπιδράσεις όπως βλέπουμε στην περίπτωση του Ισραήλ και της Ιορδανίας, όπου αναπτύχθηκαν ορισμένα στοιχεία εμπορίας νερού.

Πώς να επενδύσετε στην τιμή του νερού

Πόσο υπερβολική είναι η φράση ότι ο «τρίτος παγκόσμιος πόλεμος θα γίνει για το νερό»;
Το αυξανόμενο χάσμα μεταξύ της ζήτησης και των διαθέσιμων υδάτινων πόρων στον 21ο αιώνα για όλες τις ανθρώπινες ανάγκες, θα αυξήσει τον ανταγωνισμό μεταξύ των παρόχθιων κρατών επί των κοινών υδάτινων πόρων. Ο ανταγωνισμός θα αυξήσει τον αριθμό των συγκρούσεων για τις περιορισμένες ποσότητες νερού. Αυτό το γεγονός δημιουργεί έναν σοβαρό κίνδυνο, ότι οι συγκρούσεις θα κλιμακωθούν βιαίως. Ωστόσο, η συνειδητοποίηση της ανάγκης ανάπτυξης στρατηγικών για την άμβλυνση των συγκρούσεων αυξάνεται. Τέτοιου είδους ενέργειες είναι ένα παγκόσμιο νομικό πλαίσιο (Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών του 1997), μια τεχνολογία που «διευρύνει την πίτα» και αναπτύσσει προηγμένα συστήματα πληροφοριών για τη διαχείριση των συστημάτων νερού με έναν πιο διαφανή τρόπο, η εμπλοκή τρίτων μερών δίνοντας βοήθεια στους φτωχούς. αλλά και δρώντας ως έντιμοι διαμεσολαβητές. Η εικόνα είναι ανάμικτη και μπορεί να κινηθεί και προς τις δύο κατευθύνσεις. Είναι στα χέρια των ηγετών να δούμε προς ποια κατεύθυνση θα πάμε – εκείνη του πολέμου ή εκείνη της συνεργασίας. Γνωρίζουμε, πάντως, ότι μόνο η συνεργασία μπορεί να οδηγήσει σε οφέλη για όλους.