Έχει έρθει το τέλος της παγκοσμιοποίησης;
Όταν οι πυρκαγιές μαίνονταν στο Λος Άντζελες τον Ιανουάριο, ο διαβόητος Αμερικανός συνωμοσιολόγος Άλεξ Τζόουνς δημοσίευσε στο X (πρώην Twitter) ότι ήταν «μέρος ενός ευρύτερου παγκοσμιοποιητικού σχεδίου για την οικονομική αποσταθεροποίηση και την αποβιομηχάνιση των Ηνωμένων Πολιτειών».
Αν και η αιτιακή σύνδεση του Τζόουνς ήταν παράλογη, είχε δίκιο ότι όταν υποστήριζε πως οι πυρκαγιές σχετίζονταν με την παγκοσμιοποίηση. Το περασμένο έτος ήταν το θερμότερο στην ιστορία της Γης –και πιθανώς το θερμότερο των τελευταίων 125.000 ετών– ξεπερνώντας το προηγούμενο ρεκόρ του 2023. Για πρώτη φορά, οι μέσες παγκόσμιες θερμοκρασίες ξεπέρασαν τον στόχο της Συμφωνίας του Παρισιού για το Κλίμα, δηλαδή τον 1,5° Κελσίου πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα. Οι επιστήμονες αποδίδουν αυτή την άνοδο σχεδόν αποκλειστικά στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή.
Η παγκοσμιοποίηση αναφέρεται απλώς στην αλληλεξάρτηση σε διηπειρωτικές αποστάσεις. Το εμπόριο μεταξύ ευρωπαϊκών χωρών αντανακλά περιφερειακή αλληλεξάρτηση, ενώ το εμπόριο της Ευρώπης με τις ΗΠΑ ή την Κίνα αποτελεί παγκοσμιοποίηση. Απειλώντας την Κίνα με δασμούς, ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ προσπαθεί να περιορίσει την οικονομική διάσταση αυτής της αλληλεξάρτησης, την οποία θεωρεί υπεύθυνη για την απώλεια βιομηχανιών και θέσεων εργασίας.
Οι οικονομολόγοι διαφωνούν σχετικά με το πόσο μεγάλη ήταν η επίδραση του διεθνούς εμπορίου στην απώλεια αυτών των θέσεων εργασίας. Ορισμένες μελέτες δείχνουν ότι εκατομμύρια θέσεις εργασίας χάθηκαν λόγω του ξένου ανταγωνισμού, αλλά αυτός δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας. Πολλοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι πιο σημαντικός παράγοντας ήταν ο αυτοματισμός. Αυτή η αλλαγή μπορεί να αυξήσει τη συνολική παραγωγικότητα, αλλά ταυτόχρονα προκαλεί οικονομικό πόνο. Οι λαϊκιστές ηγέτες βρίσκουν ευκολότερο να κατηγορούν τους ξένους αντί για τις μηχανές.
Κατηγορούν επίσης τους μετανάστες, οι οποίοι μπορεί να είναι ωφέλιμοι για την οικονομία μακροπρόθεσμα, αλλά είναι εύκολο να παρουσιαστούν ως η αιτία των αναταράξεων στο παρόν. Η μετανάστευση των ανθρώπων από την Αφρική είναι ίσως το πρώτο ιστορικό παράδειγμα παγκοσμιοποίησης, και οι ΗΠΑ –όπως και πολλές άλλες χώρες– είναι προϊόν αυτού του ίδιου φαινομένου. Ωστόσο, κατά τη διαδικασία διαμόρφωσής τους, οι παλαιότεροι μετανάστες συχνά διαμαρτύρονταν για το οικονομικό βάρος και την πολιτιστική ασυμβατότητα των νεοεισερχόμενων. Αυτό το μοτίβο συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Ραγδαία αύξηση
Όταν η μετανάστευση (ή η κάλυψή της από τα μέσα ενημέρωσης) αυξάνεται ραγδαία, είναι αναμενόμενο να υπάρξουν πολιτικές αντιδράσεις. Σχεδόν σε όλες τις δημοκρατίες τα τελευταία χρόνια, η μετανάστευση έχει γίνει το βασικό ζήτημα που εκμεταλλεύονται οι λαϊκιστές για να αμφισβητήσουν τις κυβερνήσεις. Ήταν καθοριστικός παράγοντας στην εκλογή του Τραμπ το 2016 και ξανά το 2024. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η τεχνητή νοημοσύνη ίσως να είναι σημαντικότεροι παράγοντες αποσταθεροποίησης και ανησυχίας, αλλά είναι λιγότερο απτοί (και άρα λιγότερο ελκυστικοί) στόχοι.
Γι’ αυτόν τον λόγο, κάποιοι θεωρούν ότι η λαϊκιστική αντίδραση που παρατηρείται σχεδόν σε όλες τις δημοκρατίες οφείλεται στη μεγαλύτερη διάδοση και την ταχύτερη πρόοδο της παγκοσμιοποίησης. Οι ίδιοι οι λαϊκιστές τείνουν να κατηγορούν το διεθνές εμπόριο και τους μετανάστες για τα περισσότερα προβλήματα των χωρών τους. Το εμπόριο και η μετανάστευση πράγματι επιταχύνθηκαν μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, καθώς οι πολιτικές αλλαγές και η πρόοδος στην τεχνολογία επικοινωνιών οδήγησαν σε μεγαλύτερη οικονομική ανοικτότητα και μείωσαν το κόστος των διασυνοριακών ροών κεφαλαίου, αγαθών και ανθρώπων. Τώρα, με την αυξανόμενη επιρροή των λαϊκιστών, οι δασμοί και οι συνοριακοί έλεγχοι ενδέχεται να περιορίσουν αυτές τις ροές.
Μπορεί, όμως, η οικονομική παγκοσμιοποίηση να αντιστραφεί; Έχει συμβεί στο παρελθόν. Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από ραγδαία αύξηση τόσο στο εμπόριο όσο και στη μετανάστευση, αλλά αυτή σταμάτησε απότομα με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το εμπόριο ως ποσοστό της παγκόσμιας παραγωγής δεν ανέκαμψε στα επίπεδα του 1914 παρά μόνο κοντά στο 1970.
Τώρα που ορισμένοι Αμερικανοί πολιτικοί προτείνουν πλήρη αποσύνδεση από την Κίνα, θα μπορούσε να συμβεί ξανά; Αν και οι ανησυχίες για την εθνική ασφάλεια ενδέχεται να μειώσουν το διμερές εμπόριο, το τεράστιο κόστος της εγκατάλειψης μιας οικονομικής σχέσης αξίας άνω του μισού τρισεκατομμυρίου δολαρίων ετησίως καθιστά την πλήρη αποσύνδεση απίθανη. Ωστόσο, το «απίθανο» δεν είναι το ίδιο με το «αδύνατο». Ένας πόλεμος για την Ταϊβάν, για παράδειγμα, θα μπορούσε να σταματήσει απότομα το εμπόριο μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας.
Σε κάθε περίπτωση, για να κατανοήσουμε το μέλλον της παγκοσμιοποίησης, πρέπει να κοιτάξουμε πέρα από την οικονομία. Υπάρχουν πολλές άλλες μορφές παγκόσμιας αλληλεξάρτησης – στρατιωτική, οικολογική, κοινωνική, υγειονομική και άλλες. Αν και ο πόλεμος είναι πάντα καταστροφικός για όσους εμπλέκονται άμεσα, αξίζει να θυμόμαστε ότι η πανδημία COVID-19 σκότωσε περισσότερους Αμερικανούς απ’ όσους έχουν πεθάνει σε όλους τους πολέμους των ΗΠΑ.
Αντίστοιχα, οι επιστήμονες προβλέπουν ότι η κλιματική αλλαγή θα έχει τεράστιο κόστος, καθώς οι παγετώνες λιώνουν και οι παράκτιες πόλεις θα βυθιστούν μέσα στον αιώνα. Ακόμα και βραχυπρόθεσμα, η κλιματική αλλαγή αυξάνει τη συχνότητα και την ένταση των τυφώνων και των πυρκαγιών. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι ενδέχεται να περιορίσουμε ένα είδος παγκοσμιοποίησης που έχει οφέλη, ενώ αποτυγχάνουμε να αντιμετωπίσουμε άλλες μορφές της που έχουν μόνο κόστος. Μία από τις πρώτες κινήσεις της δεύτερης κυβέρνησης Τραμπ ήταν η αποχώρηση των ΗΠΑ από τη Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Λοιπόν, ποιο είναι το μέλλον της παγκοσμιοποίησης;
Οι αλληλεξαρτήσεις θα παραμείνουν μια πραγματικότητα όσο οι άνθρωποι είναι κινητικοί και εξοπλισμένοι με τεχνολογίες επικοινωνίας και μεταφορών. Άλλωστε, η οικονομική παγκοσμιοποίηση εκτείνεται σε αιώνες, με ρίζες που φτάνουν πίσω στους αρχαίους εμπορικούς δρόμους, όπως ο Δρόμος του Μεταξιού (τον οποίο η Κίνα έχει υιοθετήσει ως σύνθημα για το παγκόσμιο πρόγραμμα υποδομών «Belt and Road»).
Τον 15ο αιώνα, οι καινοτομίες στη ναυσιπλοΐα έφεραν την Εποχή των Ανακαλύψεων, η οποία ακολουθήθηκε από την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία που διαμόρφωσε τα σημερινά εθνικά σύνορα. Τον 19ο και 20ό αιώνα, τα ατμόπλοια και οι τηλέγραφοι επιτάχυναν τη διαδικασία καθώς η εκβιομηχάνιση μεταμόρφωσε αγροτικές οικονομίες. Σήμερα, η επανάσταση της πληροφορίας αλλάζει τις οικονομίες που βασίζονται στις υπηρεσίες.
Η ευρεία χρήση του διαδικτύου ξεκίνησε στις αρχές αυτού του αιώνα και πλέον δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο κουβαλούν στην τσέπη τους έναν υπολογιστή που πριν από μισό αιώνα θα καταλάμβανε ένα ολόκληρο κτίριο. Καθώς η τεχνητή νοημοσύνη προοδεύει, το εύρος, η ταχύτητα και ο όγκος της παγκόσμιας επικοινωνίας θα αυξηθούν εκθετικά.
Οι παγκόσμιοι πόλεμοι έχουν αναστρέψει την οικονομική παγκοσμιοποίηση, οι προστατευτικές πολιτικές μπορούν να την επιβραδύνουν και οι διεθνείς θεσμοί δεν έχουν συμβαδίσει με πολλές από τις αλλαγές που βρίσκονται σε εξέλιξη. Ωστόσο, όσο διαθέτουμε αυτές τις τεχνολογίες, η παγκοσμιοποίηση θα συνεχιστεί. Απλώς μπορεί να μην είναι η ωφέλιμη μορφή της.
