H μεγαλύτερη προσφυγική κρίση του αιώνα

«Ευρώπη είναι ο φούρναρης στην Κω που δίνει το ψωµί στους πρόσφυγες» δήλωνε στις 9 Σεπτεµβρίου 2015 στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ο πρόεδρος της Κοµισιόν, Jean-Claude Juncker.

Ο Ευρωπαίος αξιωµατούχος δεν απευθύνθηκε µόνο στους ευρωβουλευτές που ήταν παρόντες, αλλά έστειλε και ένα µήνυµα στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις που εξακολουθούν να φέρουν αντιρρήσεις στο πρόγραµµα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για µεταγκατάσταση δεκάδων χιλιάδων προσφύγων από την Ιταλία και την Ελλάδα. Κι αν η έκκληση που ενέπλεξε τον 76χρονο φούρναρη, Διονύση Αρβανιτάκη, έκανε µερικούς στην Ευρώπη να δουν µε διαφορετικό µάτι την ανάγκη άµεσης επίλυσης του προσφυγικού ζητήµατος, οι αντιδράσεις στους κόλπους της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης καθυστερούν µια ολοκληρωµένη ευρωπαϊκή απάντηση στη µεγαλύτερη µεταναστευτική πρόκληση που έχει ζήσει η ήπειρος από τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο.

Μόνο στη Συρία, περίπου τέσσερα εκατοµµύρια άνθρωποι έχουν εγκαταλείψει τις οικίες τους. Από το 2011 σχεδόν 429.000 Σύροι έχουν αιτηθεί άσυλο στην Ευρώπη. Οι υπόλοιποι ζουν σε σηµεία της χώρας όπου δεν διεξάγονται µάχες ή έχουν µετακινηθεί στην Τουρκία, τον Λίβανο, την Ιορδανία και άλλα γειτονικά κράτη. Σύµφωνα µε τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Ύπατης Αρµοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, ο αριθµός των προσφύγων και µεταναστών που διέσχισαν τη Μεσόγειο το 2015 ξεπερνά τις 862.000, µε τις ροές να συνεχίζονται αδιάκοπα.

Η καθυστερηµένη αντίδραση της Ευρώπης και ο βαρύς φόρος αίµατος

«Αν αυτή είναι η ιδέα σας για την Ευρώπη, κρατήστε τη. Δώστε µας αλληλεγγύη ή σταµατήστε να χαραµίζετε τον χρόνο µας» είπε τον Ιούνιο του 2015 ο Ιταλός πρωθυπουργός, Ματέο Ρέντσι, µετά την αδιέξοδη Σύνοδο Κορυφής των ηγετών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το πρώτο –τότε– σχέδιο µετεγκατάστασης 40.000 προσφύγων από τον ευρωπαϊκό Νότο σε χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Η συµφωνία ήταν κενή, η δέσµευση των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) να τηρήσουν το χρονοδιάγραµµα δεν ήρθε ποτέ, και η ανάληψη ευθύνης µεταφερόταν σε ένα αόριστο µέλλον.

Λίγο αργότερα ήρθε ένα σοκ που ταρακούνησε τους πάντες. Στις 3 Σεπτεµβρίου, το διαδίκτυο και τα έντυπα όλου του πλανήτη γέµισαν µε τις συγκλονιστικές φωτογραφίες ενός τρίχρονου παιδιού από τη Συρία, του Aylan, ο οποίος ξεβράστηκε πνιγµένος σε ακτή της Αλικαρνασσού. Ο Aylan, ο πεντάχρονος αδελφός του και η µητέρα του πνίγηκαν όταν η βάρκα που τους µετέφερε στην Κω βούλιαξε στα ανοιχτά. Οι χρήστες του διαδικτύου στην Τουρκία έγραψαν αυτό που όλοι σκέφτηκαν µόλις αντίκρισαν την ανατριχιαστική φωτογραφία ενός παιδιού που γεννήθηκε µέσα στον πόλεµο κι έχασε τη ζωή του τόσο πρόωρα: #KiyiyaVuranInsanlik, δηλαδή «η ανθρωπιά ξεβράστηκε στην ακρογιαλιά».

Είχε προηγηθεί µια φρικιαστική αποκάλυψη ενός φορτηγού κοντά στα σύνορα της Αυστρίας, στο οποίο βρέθηκαν στοιβαγµένα δεκάδες πτώµατα προσφύγων και µεταναστών, ενώ λίγες µόλις µέρες πριν 54 ακόµη άνθρωποι που προσπαθούσαν να περάσουν τη Μεσόγειο για να φτάσουν στην Ιταλία είχαν χάσει τη ζωή τους. Αυτές είναι µόνο λίγες από τις περιπτώσεις οι οποίες έχουν κοστίσει τη ζωή από την αρχή του έτους σε τουλάχιστον 3.485 ανθρώπους. «Η Ευρώπη έκανε πολύ λίγα και πολύ αργά καθώς άνθρωποι κυριολεκτικά πνίγονται στο κατώφλι της» λέει στο Fortune η εκπρόσωπος της Ύπατης Αρµοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Ελλάδα, Καίτη Κεχαγιόγλου.

Η παγκόσµια κατακραυγή µετά τον πνιγµό του Αϊλάν και τα απανωτά θανατηφόρα περιστατικά στα ελληνικά και τα ιταλικά παράλια άνοιξαν τον δρόµο για άµεσες δράσεις. Τα σύνορα στη FYROM, τη Σερβία και την Ουγγαρία είχαν ήδη γεµίσει µε χιλιάδες ανθρώπους οι οποίοι ήταν εγκλωβισµένοι για µέρες ανάµεσα σε αστυνοµικές δυνάµεις και σιδερένιους φράχτες. Άµεσα η Γερµανία και η Αυστρία ανακοίνωσαν το άνοιγµα των συνόρων τους, και πολλοί πρόσφυγες και µετανάστες κατάφεραν να περάσουν – κυρίως µέσω Ουγγαρίας. Αυτό κράτησε για λίγο, αφού µετά την εσωτερική ένταση και το πολιτικό κόστος που επωµίστηκε η καγκελάριος Merkel, φτάσαµε στο σηµείο να περνούµε από την παύση της Συνθήκης του Δουβλίνου στη µερική κατάργηση της Συνθήκης του Σένγκεν. Κι όλα αυτά µέχρι να έρθει το Παρίσι και οι τροµοκρατικές επιθέσεις που σκόρπισαν το θάνατο στις 13 Νοεµβρίου. Η απάντηση της Ευρώπης στις επιθέσεις των τζιχαντιστών ενέτειναν ξανά το προσφυγικό. Η Γαλλία και το Βέλγιο έκλεισαν αµέσως τα σύνορά τους, η Γερµανία επανέφερε το Δουβλίνο µε εξαίρεση µόνο την Ελλάδα και οι Ευρωπαίοι ηγέτες αρκέστηκαν σε δηµόσιες δηλώσεις περί µη σύνδεσης του προσφυγικού µε την τροµοκρατία. Όµως η ζηµιά έχει ήδη γίνει. Η FYROM σφράγισε τα δικά της σύνορα και οι δεκάδες µετανάστες που βρίσκονταν εκεί, εξακολουθούν να είναι εγκλωβισµένοι χωρίς κάποια προοπτική να προχωρήσουν στην Ευρώπη. Μάλιστα, πολλοί από αυτούς επιστρέφουν στην Ελλάδα, αναζητώντας άλλες εξόδους διαφυγής.

Αδίστακτοι διακινητές και υψηλός «φόρος αίµατος»

«Όσο δεν υπάρχει κάποια κοινή στρατηγική αναφορικά µε τη µεταναστευτική και την προσφυγική πολιτική στην Ε.Ε. και το άνοιγµα νόµιµων ασφαλών οδών που θα επιτρέπουν στους πρόσφυγες να περνούν χωρίς να κινδυνεύει η ζωή τους και να ζητούν άσυλο, δεν θα υπάρξει κάποια λύση στο πρόβληµα» δηλώνει στο Fortune η εκπρόσωπος της Frontex, Izabella Cooper. Η Frontex έχει αναλάβει να ενισχύσει τις ευρωπαϊκές Αρχές στην επιτήρηση των συνόρων και την παροχή τεχνογνωσίας για την ταυτοποίηση και την καταγραφή προσφύγων και µεταναστών. Επιπλέον, συλλέγει πληροφορίες για τα δίκτυα διακινητών σε Τουρκία και Λιβύη. «Οι διακινητές είναι αδίστακτοι. Οι µετανάστες που διασώζουµε µας λένε ότι τους αναγκάζουν να επιβιβαστούν σε ακατάλληλα σκάφη υπό την απειλή όπλων. Μοναδικός στόχος τους είναι το κέρδος». Σύµφωνα µε τη βραβευµένη έρευνα The Migrant Files µιας οµάδας δηµοσιογράφων από 15 χώρες της Ευρώπης, τα χρήµατα που έχουν δοθεί από τους πρόσφυγες και τους µετανάστες στους διακινητές από το 2000 υπολογίζονται στα 15,7 δισ. δολάρια. Το µέσο κόστος για ένα ταξίδι από τη Συρία ως τη Γερµανία είναι 2.500 δολάρια, ενώ ο «φόρος αίµατος» είναι τραγικός: Από το 2000 µέχρι το 2013 η έρευνα υπολογίζει ότι έχουν χαθεί τουλάχιστον 30.000 ανθρώπινες ζωές στο δρόµο προς την Ευρώπη. «Μόνο µέσα στο 2015 τουλάχιστον 123 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στα ελληνικά θαλάσσια ύδατα. Πρέπει να δηµιουργηθούν νόµιµοι δρόµοι µετακίνησης για την αναζήτηση προστασίας στην Ευρώπη, ώστε να µην αναγκάζονται οι πρόσφυγες να προσφεύγουν στους διακινητές» τονίζει η Καίτη Κεχαγιόγλου, υπογραµµίζοντας την ανάγκη τα προγράµµατα παροχής ασύλου να µην περιλαµβάνουν µόνο Σύρους, Ιρακινούς και Ερυθραίους, αλλά και Αφγανούς.

Από Σύνοδο σε Σύνοδο χωρίς χειροπιαστή λύση

«Υπάρχει έλλειψη ενωτικού πνεύµατος µέσα στην Ε.Ε., και αυτό πρέπει να αλλάξει» είπε στο Ευρωκοινοβούλιο ο Jean-Claude Juncker, ανακοινώνοντας στις αρχές Σεπτεµβρίου ένα πρόγραµµα µετεγκατάστασης 160.000 προσφύγων από Ελλάδα, Ιταλία και Ουγγαρία και οικονοµική στήριξη των χωρών του ευρωπαϊκού νότου µε 780 εκατ. ευρώ από τον ευρωπαϊκό προϋπολογισµό. Επιπλέον, στην εισήγηση των ευρωπαϊκών οργάνων προτείνονται στοχευµένες διπλωµατικές παρεµβάσεις στη Συρία, το Ιράκ και τη Λιβύη, αλλά και η δηµιουργία ενός ταµείου 1,8 δισ. ευρώ για την αντιµετώπιση των αιτιών της µετανάστευσης από χώρες της Αφρικής. Στις 29 Νοεµβρίου οι 28 ηγέτες της ΕΕ συµφώνησαν µε την Τουρκία να περιορίσει την αυξηµένη ροή των µεταναστών από τη µία και από την άλλη η Άγκυρα να πάρει ως αντάλλαγµα 3 δισ. ευρώ, κατάργηση της διαδικασίας βίζας για Τούρκους πολίτες και επιτάχυνση
της ενταξιακής της διαδικασίας.
Η συµφωνία προβλέπει ότι η Τουρκία θα εντατικοποιήσει τις περιπολίες
της στο Αιγαίο, αλλά και στα χερσαία σύνορα µε την Ελλάδα και τη Βουλγαρία και θα βοηθήσει στην καταπολέµηση των διακινητών. Συγχρόνως θα δέχεται πίσω µετανάστες από όλα τα κράτη µέλη που δεν προκρίνονται για παροχή ασύλου στην Ευρώπη, µία συµφωνία που υπήρχε µε την Ελλάδα αλλά δεν τηρούνταν από την Τουρκική πλευρά. Από την άλλη οι Ευρωπαίοι ηγέτες θα δώσουν «αρχικά» 3 δισ. ευρώ στην Τουρκία, τα οποία θα χρησιµοποιηθούν µόνο για τους Σύριους πρόσφυγες.

Τα «hot spots» της Ελλάδας

Στις αρχές Οκτωβρίου, ο Ευρωπαίος επίτροπος Μετανάστευσης, Δηµήτρης Αβραµόπουλος, χαιρέτισε την έναρξη του προγράµµατος µετεγκατάστασης προσφύγων όταν 19 άτοµα από την Ερυθραία πέταξαν από την Ιταλία µε προορισµό τη Σουηδία. Παράλληλα, ανακοίνωσε µαζί µε τις ελληνικές Αρχές τη δηµιουργία πέντε «hot spots» καταγραφής προσφύγων και µεταναστών σε Μυτιλήνη, Κω, Λέρο, Χίο και Σάµο. Η Καίτη Κεχαγιόγλου προειδοποιεί ότι οι ενέργειες αυτές απέχουν αρκετά από µια βιώσιµη λύση. «Οργανωµένες δοµές υπάρχουν µόνο σε τρία νησιά, και αυτές είναι υπερπλήρεις, µε αποτέλεσµα πολλοί άνθρωποι να κοιµούνται στον δρόµο µέχρι να καταγραφούν. Χωρίς την κατάλληλη υποδοχή σε ανθρώπινες συνθήκες, η όλη προσπάθεια ενδέχεται να αποτύχει».

Τα κριτήρια της µετεγκατάστασης δεν έχουν ξεκαθαριστεί, και σε αυτό στάθηκε σε συνέντευξή του στο Reuters ο υφυπουργός Μεταναστευτικής Πολιτικής, Γιάννης Μουζάλας, καταδικάζοντας τις επιλογές «συγκεκριµένων χωρών» να επιλέγουν τους πρόσφυγες µε βάση το ποιοι είναι µουσουλµάνοι ή χριστιανοί, φωτογραφίζοντας τις Σλοβακία και Ουγγαρία. Και αυτό γιατί ιδίως ο Ούγγρος πρωθυπουργός, Viktor Orban, έχει δηλώσει ότι ο µεγάλος αριθµός µουσουλµάνων απειλεί τις «χριστιανικές αξίες» της Ευρώπης.

*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Fortune που κυκλοφορεί από το Σάββατο 5 Δεκεμβρίου