Η υπερπαγκοσμιοποίηση έχει πεθάνει, η παγκοσμιοποίηση όχι – Τι ακολουθεί

Αλήθεια, ποιες είναι οι προοπτικές της πιο παγκοσμιοποιημένης οικονομίας διαχρονικά. Για να απαντήσει κανείς σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να εξετάσει τις δυνάμεις που την επηρεάζουν.

Οι πλέον θεμελιώδεις έχουν να κάνουν με τις μεταβολές που φέρνουν οι εκάστοτε οικονομικές ευκαιρίες, για παράδειγμα μειώσεις στο κόστος των μεταφορών και των επικοινωνιών, αλλαγές στα συγκριτικά πλεονεκτήματα, ευκαιρίες για εκμετάλλευση οικονομιών κλίμακας και μάθηση διά της πράξης.

Φυσικά, δεν είναι λιγότερο κρίσιμες, ιδιαίτερα βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα, οι αλλαγές στις οικονομικές ιδέες και στη γεωπολιτική πραγματικότητα.

Επίσης, τα σοκ -πόλεμοι, κρίσεις και πανδημίες- προκαλούν αλλαγές στην κουλτούρα των επιχειρήσεων, των λαών και των πολιτικών, στα κόστη και τα οφέλη της διασυνοριακής ολοκλήρωσης.

Το αφήγημα της διασυνοριακής ολοκλήρωσης, ιδίως του εμπορίου, φωτίζει τυχόν αλληλεπιδράσεις μεταξύ αυτών των δυνάμεων. Αν μη τι άλλο, η ιστορία έχει να κάνει με την επιδίωξη της ολοκλήρωσης.

Μεταξύ 1840 και 2022, ο δείκτης του παγκόσμιου εμπορίου αγαθών προς την παγκόσμια παραγωγή αυξήθηκε περίπου τέσσερις φορές.

Ωστόσο, το «άνοιγμα» του εμπορίου παρουσιάζει δραματικές διακυμάνσεις: ο δείκτης του εμπορίου αγαθών προς την παγκόσμια παραγωγή μεταξύ 1840 και 1913 τριπλασιάστηκε, στη συνέχεια, μεταξύ 1913 και 1945, μειώθηκε περίπου κατά τα δύο τρίτα και τριπλασιάστηκε ξανά μεταξύ 1945 και 1990, ξεπερνώντας τα προ του 1914 επίπεδα.

Δύο εποχές

Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η παγκόσμια οικονομία γνώρισε δύο εποχές. Η πρώτη, μέχρι περίπου το 2010, ήταν η εποχή της «υπερπαγκοσμιοποίησης», ένας όρος – εφεύρεση των Arvind Subramanian και Martin Kessler, σε μια εργασία τους το 2013 για το Peterson Institute of International Economics.

Αντικείμενο μελέτης ήταν η ταχεία ανάπτυξη των διεθνών συναλλαγών σε σχέση με την παγκόσμια παραγωγή, με τις διασυνοριακές ροές άμεσων κεφαλαίων και κεφαλαίων χαρτοφυλακίου να αυξάνονται ακόμη ταχύτερα από το εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών.

Με την οικονομική κρίση του 2007-09, η παγκόσμια οικονομία είχε γίνει πιο ολοκληρωμένη από ποτέ.

Στη συνέχεια, η παγκόσμια οικονομία εισήλθε σε μια εποχή «επιβράδυνσης».

Ο Subramaniam και ο Kessler (με τον Emanuele Properzi) το έχουν αναλύσει σε ένα άρθρο του Ινστιτούτου Peterson από τον Νοέμβριο του 2023.

Σε αυτήν την περίοδο, το εμπόριο αυξήθηκε σύμφωνα με την παγκόσμια παραγωγή, ενώ οι αναλογίες των διασυνοριακών επενδύσεων προς την παγκόσμια παραγωγή είχαν μειωθεί περισσότερο από το μισό.

Κινητήριες δυνάμεις

Τι προκάλεσε την υπερπαγκοσμιοποίηση πριν από την κρίση; Γιατί κατέληξε σε slowbalization; Τι μπορεί να συμβεί στη συνέχεια; Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι ότι, μετά το 1990, έδρασαν από κοινού τρεις κινητήριες δυνάμεις:

Πρώτον, σχεδόν ενάμισης αιώνας αποκλίνουσας οικονομικής ανάπτυξης δημιούργησε τεράστια κενά παραγωγικότητας, μεταξύ των πιο προηγμένων οικονομιών και εκείνων που είχαν μείνει πίσω, ιδίως της Κίνας.

Αυτό δημιούργησε τεράστιες ευκαιρίες αξιοποίησης φθηνού εργατικού δυναμικού.

Δεύτερον, τα πλοία μεταφοράς εμπορευματοκιβωτίων, τα jumbo jet και η πρόοδος στην τεχνολογία πληροφοριών και επικοινωνιών επέτρεψαν την άνευ προηγουμένου διασυνοριακή ενοποίηση των επιχειρηματικών οργανώσεων και τον διαχωρισμό των αλυσίδων εφοδιασμού.

Τέλος, η απελευθέρωση της αγοράς και το διασυνοριακό άνοιγμα άλλαξαν τις πολιτικές των κρατών.

Μεταξύ των μεταμορφωτικών στιγμών ήταν και η ανάρρηση της Margaret Thatcher, του Ronald Reagan και του Deng Xiaoping στην εξουσία, στο Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ και την Κίνα, αντίστοιχα.

Σε ό,τι αφορά το παγκόσμιο εμπόριο, σημεία – κλειδιά υπήρξαν η ολοκλήρωση των πολυμερών διαπραγματεύσεων του Γύρου της Ουρουγουάης το 1993, η δημιουργία της ενιαίας αγοράς της ΕΕ το 1993, η δημιουργία του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου το 1995 και η ένταξη της Κίνας στον ΠΟΕ το 2001.

Ολοκλήρωση 

Τι ολοκληρώνει αυτή η περίοδος; Όλοι οι κύριοι καταλύτες αποδυναμώθηκαν ή οπισθοχώρησαν. Ο ευκαιρίες για εμπορικές συναλλαγές πλήθυναν μέσω της εκμετάλλευσης των διαφορών στο κόστος εργασίας.

Την ίδια στιγμή, καθώς η οικονομία της Κίνας μεγάλωνε, η εξάρτησή της από το εμπόριο φυσικά μειώθηκε.

Επίσης, οι κρίσεις που προκλήθηκαν από την πανδημία και τους πολέμους υπογράμμισαν τους κινδύνους που συνδέονται με την εκτεταμένη εξάρτηση από το εμπόριο βασικών αγαθών.

Εξίσου σημαντικές ήταν οι ιδεολογικές αλλαγές, μεταξύ των οποίων η άνοδος του προστατευτισμού και του εθνικισμού, ειδικά στις ΗΠΑ, που προκλήθηκαν από την οικονομική άνοδο της Κίνας και το «κινεζικό σοκ» στη βιομηχανική απασχόληση. Ανάλογες αλλαγές συνέβησαν στην Κίνα του Xi Jinping.

Εν τοιαύτη περιπτώσει, η πολιτική παρουσιάζει μετατόπιση: η εξάρτηση από την ελεύθερη αγορά και τις ιδιωτικές επιχειρήσεις έδωσε, προϊόντος του χρόνου, τη θέση της στον ολοένα αυξανόμενο κρατικό έλεγχο.

Το πιο σημαντικό; Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, η πανδημία και οι γεωπολιτικές εντάσεις έχουν μετατρέψει την εμπιστοσύνη σε καχυποψία και την όρεξη για ανάληψη κινδύνων σε «αποστροφή» του ρίσκου.

Καμία ουσιαστική απελευθέρωση του παγκόσμιου εμπορίου δεν έχει σημειωθεί εδώ και περισσότερες από δύο δεκαετίες.

Τι θα μπορούσε να ακολουθήσει;

Η συνέχιση του τρέχοντος ταραχώδους status quo φαίνεται η πιο εύλογη απάντηση.

Βέβαια, η παγκόσμια οικονομία θα παραμείνει σχετικά ανοιχτή σύμφωνα με τα ιστορικά πρότυπα, με το εμπόριο να αυξάνεται λίγο πολύ σύμφωνα με την παγκόσμια παραγωγή.

Θα υπάρξει κάποια αποσύνδεση των άμεσων δεσμών μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας.

Αλλά η απόπειρα στροφής των ΗΠΑ (και άλλων) προς άλλους προμηθευτές θα αφήσει έμμεση εξάρτηση από εισροές που εισάγονται από την Κίνα.

Μεγάλος αριθμός χωρών θα συνεχίσει να έχει εμπορικούς δεσμούς με τις ΗΠΑ και τους στενούς τους συμμάχους, αφενός, και την Κίνα, αφετέρου.

Η πιο πιθανή εναλλακτική σε αυτό θα ήταν μια πιο ριζική κατάρρευση.

Οι προσπάθειες περιορισμού των ενεργειών των ΗΠΑ κατά της Κίνας σχετικά με την εθνική ασφάλεια —η «μικρή αυλή και ο ψηλός φράχτης» του Jake Sallivan μπορεί να καταλήξουν σε μια «μεγάλη αυλή και έναν ψηλό φράχτη».

Η νίκη του Donald Trump στις εκλογές των ΗΠΑ μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης. Οι συγκρούσεις σχετικά με τον μηχανισμό προσαρμογής των συνόρων άνθρακα της ΕΕ θα μπορούσαν να αποτελέσουν άλλο ένα έναυσμα για τον παγκόσμιο προστατευτισμό.

Η ολοκληρωμένη παγκόσμια οικονομία επιβιώνει. Αλλά ο εθνικιστικός ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων μπορεί να προκαλέσει τεράστια αναταραχή. Αυτή η εποχή θα αποδειχθεί εξαίρεση; Ίδωμεν…