Food waste: Η παγκόσμια εικόνα και τα ελληνικά παραδείγματα
Η αντιμετώπιση του φαινομένου της σπατάλης τροφίμων και η βιώσιμη παραγωγή και κατανάλωση μπορούν απαντήσουν στην απειλή της επισιτιστικής κρίσης, την ώρα που η θερμοκρασία αυξάνεται, τα καιρικά φαινόμενα πλήττουν τις καλλιέργειες και η βιοποικιλότητα υποβαθμίζεται.
Η διεθνής ημέρα ευαισθητοποίησης για την απώλεια και τη σπατάλη τροφίμων, που τιμάται κάθε χρόνο στις 29 Σεπτεμβρίου, αποτελεί “καμπανάκι” για δράση. Αρκεί να ληφθεί υπόψη ότι κάθε χρόνο στην ΕΕ σπαταλώνται 58,5 εκατ. τόνοι τροφίμων ενώ από αυτά 2 εκατ. τόνοι αφορούν τη σπατάλη τροφίμων στην Ελλάδα. Πρόκειται για απόβλητα τροφίμων κατά μήκος όλης της εφοδιαστικής αλυσίδας, από τον πρωτογενή τομέα, την μεταποίηση τροφίμων και το εμπόριο, μέχρι την εστίαση και τα νοικοκυριά.
Η νομοθεσία υποχρεώνει εδώ και λίγα χρόνια όλα τα κράτη μέλη να παρακολουθούν συστηματικά τα στοιχεία της σπατάλης τροφίμων σε κάθε στάδιο της αλυσίδας: πρωτογενή παραγωγή, μεταποίηση, χονδρεμπόριο/λιανεμπόριο/διανομή, εστίαση και νοικοκυριά. Η χώρα μας, όπως και οι άλλες χώρες μέλη της ΕΕ, οφείλει να παρακολουθεί -βασιζόμενη σε συγκεκριμένη μεθοδολογία- και να δημοσιεύει σε ετήσια βάση στοιχεία για τους συγκεκριμένους τομείς. Χάρης σε αυτή τη νομοθεσία η Ελλάδα έθεσε στόχους για μείωση της σπατάλης τροφίμων με έτος αναφοράς το 2020. Έναντι αυτού του χρονικού οροσήμου θα οριστούν και νομικά δεσμευτικοί στόχοι.
Με βάση τα επίσημα στοιχεία της Eurostat η Ελλάδα κατατάσσεται στην 4η θέση μεταξύ των χωρών της ΕΕ με βάση τη σπατάλη κατά κεφαλήν. Στη χώρα μας η ετήσια σπατάλη τροφίμων υπολογίζεται σε 2.048.189 τόνους. Πρόκειται για απόβλητα τροφίμων, βρώσιμα αλλά και μη βρώσιμα (π.χ. ολόκληρα φρούτα, κρέατα, ψάρια, αλλά και φλούδες, κόκκαλα κ.ο.κ.). Ειδικά τα ελληνικά νοικοκυριά απορρίπτουν κάθε χρόνο 930.323 τόνους και η ετήσια κατ’ άτομο παραγωγή οικιακών απορριμμάτων τροφίμων ανέρχεται κατά μέσο όρο σε 89,2 κιλά (εκ των οποίων 38,7 κιλά βρώσιμα / 50,5 κιλά μη βρώσιμα μέρη).
Το πρόβλημα είναι οξύ, λαμβάνοντας υπόψη ότι ο στόχος που έχει τεθεί από τον ΟΗΕ, αν και μη νομικά δεσμευτικός, αφορά μείωση της σπατάλης κατά 50%. Ο εθνικός στόχος είναι στο 30% έως το 2030. Είναι δε σε εξέλιξη διαβουλεύσεις για οριστικοποίηση ευρωπαϊκής νομοθεσίας που θα εξειδικεύει τους στόχους για την ΕΕ θεσπίζοντας άλλο στόχο για τη βιομηχανία και άλλο στόχο -πιο αυστηρό- για το λιανεμπόριο, την εστίαση και τα νοικοκυριά. Η αρχική πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τους συγκεκριμένους δεσμευτικούς στόχους ήταν 10% και 30% αντίστοιχα.
Η Ντία Χωραφά, Συντονίστρια της Συμμαχίας για τη Μείωση της Σπατάλης Τροφίμων και στέλεχος της οργάνωσης Μπορούμε, σημειώνει στο Fortune Greece ότι είναι “αυστηρή” η αξιολόγηση της Ελλάδας και η κατάταξή της σε μια από τις χειρότερες θέσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, δεδομένου ότι τα στοιχεία με έτος βάσης το 2020 συλλέχθηκαν σε περίοδο πανδημίας. Όμως η Κομισιόν λαμβάνοντας υπόψη το ορόσημο του 2030 του ΟΗΕ για μείωση της σπατάλης τροφίμων κατά 50% έθεσε ως αφετηρία το συγκεκριμένο έτος.
Η εικόνα ανά κλάδο
Η εικόνα της σπατάλης ανά τομέα δείχνει ότι συνολικά στην Ευρώπη τα νοικοκυριά προκαλούν πάνω από το 50% της σπατάλης, ποσοστό που στην Ελλάδα είναι γύρω στο 47%. Ευθύνη ωστόσο έχουν όλοι οι κλάδοι, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. στον πρωτογενή τομέα, δεν διαθέτουμε πολύ αξιόπιστα στοιχεία και γίνεται προσπάθεια ώστε να βελτιστοποιηθούν τα μοντέλα μέτρησης για να μεγιστοποιηθεί και η αποτελεσματικότητα των λύσεων που σχεδιάζονται. Πιο οργανωμένη σε αυτό τον τομέα είναι η βιομηχανία/μεταποίηση, ενώ σημαντικά βήματα γίνονται σε λιανεμπόριο και χονδρεμπόριο.
Ειδικά στην εστίαση, έναν σημαντικό τροφοδότη της οικονομίας, η σπατάλη τροφίμων υπολογίζεται σε 220 χιλ. τόνους. Οι μεγάλες αλυσίδες και οι προμηθευτές τους προωθούν εκστρατείες ενημέρωσης και έχουν υιοθετήσει αλλαγές στο μοντέλο λειτουργίας τους για να περιορίσουν τη σπατάλη τροφίμων, ωστόσο τα στοιχεία που είναι διαθέσιμα δεν αναδεικνύουν τις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος. Σημειωτέον, σήμερα είναι διαθέσιμα τα στοιχεία που συλλέχθηκαν το 2020, όταν η εστίαση είχε κατεβάσει ρολά. Λόγω της πανδημίας τα καταστήματα του κλάδου ήταν σε αναστολή λειτουργίας σχεδόν καθόλη τη διάρκεια του έτους.
Οι κρίσιμες μεθοδολογίες
Διαπιστώνεται ότι η Ελλάδα υστερεί ως προς την ανάπτυξη μεθοδολογιών για το πρόβλημα, αλλά ακόμη και πιο προηγμένες χώρες όπως η Γερμανία ή η Φινλανδία που διαθέτουν πόρους εδώ και χρόνια για να βελτιστοποιήσουν τις μεθόδους καταμέτρησης της σπατάλης σε νοικοκυριά και επιχειρήσεις, δεν έχουν τελειοποιήσει αυτά τα συστήματα. Όσο το θέμα των έγκυρων και αξιόπιστων δεδομένων είναι ανοιχτό, οι λύσεις που αναπτύσσονται βασίζονται σε εκτιμήσεις. Καθώς όμως η Κομισιόν κινείται στην κατεύθυνση της θέσπισης νομικά δεσμευτικών ποσοτικών στόχων τα αξιόπιστα δεδομένα ανάγονται σε βασικό εργαλείο.
Πρωτοβουλίες ενόψει των δεσμευτικών στόχων
Η κ. Χωραφά σημειώνει ότι στην Ελλάδα είναι πολλά αυτά που πρέπει να γίνουν, αλλά υπάρχει κινητοποίηση. Σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία που ψηφίστηκε το 2021 και τέθηκε σε εφαρμογή από το 2022, οι μεγάλες επιχειρήσεις τροφίμων και εστίασης έχουν υποχρέωση κάθε χρόνο να δίνουν στοιχεία στο Μητρώο Αποβλήτων Τροφίμων.
Σημειώνεται ότι το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, που είχε ήδη θεσπίσει Ηλεκτρονικό Μητρώο Αποβλήτων (ΗΜΑ) για τα άλλα ρεύματα, πρόσθεσε και Ηλεκτρονικό Μητρώο Αποβλήτων Τροφίμων (ΗΜΑΤ). Στο τελευταίο, υπόχρεες να διαθέτουν στοιχεία είναι: μονάδες επεξεργασίας και μεταποίησης τροφίμων, κρεαταγορές, ιχθυαγορές και οι λαχαναγορές, super market, catering, επιχειρήσεις μαζικής εστίασης, ξενοδοχεία, νοσοκομεία, ξενώνες για ΑμεΑ, γηροκομεία κ.α..
Όπως εξηγεί η κ. Χωραφά, οι εταιρείες είναι υποχρεωμένες να δημοσιοποιούν στο μητρώο τροφίμων δεδομένα για τη σπατάλη τροφίμων από τις δραστηριότητές τους, αλλά και για τις δωρεές τροφίμων που είναι ακόμη ασφαλή για κατανάλωση αλλά δεν μπορούν να τα αξιοποιήσουν εμπορικά.
Από την άλλη πλευρά και οι ίδιες οι μεγάλες εταιρείες, ακολουθώντας τις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις, έχουν θεσπίσει στόχους για τη μείωση της σπατάλης τροφίμων και βρίσκονται εν αναμονή της οριστικοποίησης της ευρωπαϊκής νομοθεσίας από το νέο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο. Σημειώνεται ότι το απερχόμενο ευρωκοινοβούλιο είχε ταχθεί υπέρ πιο φιλόδοξων στόχων από αυτούς στην πρόταση της Κομισιόν, ώστε να πλησιάσει τον στόχο του ΟΗΕ. Αυτό το διάστημα είναι σε εξέλιξη δύσκολες διαπραγματεύσεις μεταξύ ευρωκοινοβουλίου και Συμβουλίου Υπουργών Περιβάλλοντος για την νομοθεσία που θα ορίζει τους δεσμευτικούς στόχους.
Η Συμμαχία για τη μείωση της σπατάλης
Στο μεταξύ γίνονται σημαντικές δράσεις για τη μείωση της σπατάλης τροφίμων. Ειδικά στην Ελλάδα σημαντικό έργο έχει να επιδείξει η οργάνωση “Μπορούμε”, καθώς και η πρωτοβουλία “Συμμαχία για τη Μείωση της Σπατάλης Τροφίμων”, μια εθελοντική συμφωνία συνεργασίας που συντονίζει το “Μπορούμε”. Συνεργαζόμενα μέρη είναι οι αρμόδιες δημόσιες αρχές, επαγγελματικοί και επιστημονικοί φορείς, επιχειρήσεις τροφίμων και εστίασης, οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, καθώς και η ακαδημαϊκή και ερευνητική κοινότητα. Η Συμμαχία από 20 μέλη το 2020, σήμερα αριθμεί ήδη 84, ενώ τελεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Δεδομένου βέβαια του ότι το πρόβλημα της σπατάλης τροφίμων είναι σύνθετο, απαιτείται η συνεργασία και άλλων υπουργείων όπως του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, του υπουργείου Ανάπτυξης κ.ο.κ.. Εξάλλου, η ευρωπαϊκή πρακτική δείχνει ότι η συνεργασία είναι το “κλειδί” για συνέργειες και θετικά αποτελέσματα.
