Μήπως η εμμονή μας στο ΑΕΠ καταστρέφει τον κόσμο;

του Κρις Μάθιους

Αν διαιρούσαμε όλο τον πλούτο και το εισόδημα στον κόσμο ομοιόμορφα και, με κάποιο τρόπο, η παγκόσμια οικονομία παρέμενε τόσο αποτελεσματική όσο είναι σήμερα, κάθε άνθρωπος θα κέρδιζε περίπου 10.000 δολάρια ετησίως και θα κατείχε πλούτο συνολικής αξίας 34.500 δολαρίων. Με άλλα λόγια, ο καθένας στον κόσμο θα βρισκόταν σε συνθήκες φτώχειας, τουλάχιστον βάσει του ορισμού που δίνει η κυβέρνηση των ΗΠΑ.

Αυτό είναι το είδος των βασικών μαθηματικών υπολογισμών που θα ελπίζατε κάποιος να κάνει αν φανταζόταν μια παγκόσμια οικονομική επανάσταση. Είναι το είδος των βασικών μαθηματικών υπολογισμών που ο Ντιρκ Φίλιπσεν, οικονομικός ιστορικός και συγγραφέας του νέου βιβλίου, ‘The Little Big Number: How GDP Came to Rule the World and What to Do about It’ («Ο Μικρός Μεγάλος Αριθμός: Πώς το ΑΕΠ Κατέληξε να Κυριαρχεί στον Κόσμο και Τι να Κάνουμε γι’ Αυτό») δεν επιλέγει να κάνει. Και το βιβλίο – και οι αναγνώστες του – πλήττονται σε μεγάλο βαθμό από την παράλειψη αυτή.

Αν και ο Φίλιπσεν παραδέχεται ότι «κανένα σύστημα στην ιστορία» δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τον καπιταλισμό ως προς «τον όγκο του πλούτου και της ελευθερίας που δημιούργησε», υποστηρίζει ότι ήρθε η ώρα να αφήσουμε πίσω τον καπιταλισμό, ή τουλάχιστον να τον μετασχηματίσουμε τόσο ριζικά ώστε να γίνει αγνώριστος.

Το επιχείρημα του Φίλιπσεν εναντίον του παρόντος οικονομικού μας συστήματος είναι γνωστό. Ισχυρίζεται ότι η εμμονή της παγκόσμιας οικονομίας με την ανάπτυξη έχει αφήσει τους ανθρώπους στον πλούσιο κόσμο καταπονημένους από την πολλή δουλειά και το άγχος, και επικεντρωμένους στην απόκτηση υλικών αγαθών και στην προώθηση της σταδιοδρομίας τους, στοιχεία τα οποία στην πραγματικότητα δεν μας κάνουν ευτυχισμένους. Οι φτωχοί, εν τω μεταξύ, περνούν κάθε μέρα αγωνιζόμενοι για τη βασική τους επιβίωση, παρά το γεγονός ότι ο κόσμος «έχει κάτι παραπάνω από αρκετά υλικά αγαθά για όλους». Αυτός ο ισχυρισμός, πάντως, δεν υποστηρίζεται με στοιχεία.

Ίσως το πιο ανησυχητικό απ’ όλα, υποστηρίζει ο συγγραφέας, είναι ότι η συνεχής οικονομική ανάπτυξη δεν είναι περιβαλλοντικά βιώσιμη. Σύντομα, όλη αυτή η ανάπτυξη θα οδηγήσει σε τόσο μεγάλη εξάντληση των πόρων που θα αφήσει τις μελλοντικές γενιές πολύ φτωχότερες σε σχέση με εμάς σήμερα.

Είναι σημαντικό για όλους μας να πάρουμε στα σοβαρά τα προαναφερθέντα σημεία, αν και δεν είναι τρομερά πρωτότυπα. Κάθε καπιταλιστής που ελπίζει να δει το οικονομικό του σύστημα να συνεχίζεται και στο μέλλον πρέπει να κατανοήσει τις πολλές ατέλειες του συστήματος και να συμβάλλει στη επιδιόρθωσή τους, ακόμα κι αν ο ίδιος δεν συμφωνεί με τη διάγνωση του Φίλιπσεν γύρω από το μέγεθος των ελαττωμάτων του καπιταλισμού.

Το πραγματικά σοβαρό ελάττωμα του βιβλίου του Φίλιπσεν είναι ότι συγχέει την κριτική του προς το καπιταλιστικό σύστημα με ένα στατιστικό – το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) – που χρησιμοποιούμε για να κατανοήσουμε το σύστημα. Γράφει, ενδεικτικά:

Ο σημαντικότερος δείκτης μέτρησης απόδοσης [το ΑΕΠ] που έχουμε δεν λέει τίποτα για το κατά πόσο η ποιότητα ζωής βελτιώνεται, ή ακόμη και για το κατά πόσο οι δραστηριότητές μας είναι βιώσιμες. Το μόνο που μας λέει είναι πόσα προϊόντα παρήχθησαν, και πόσα χρήματα έχουν αλλάξει χέρια. Ως εκ τούτου, οι κυρίαρχες κουλτούρες σε όλο τον κόσμο προωθούν κυριολεκτικά την τυφλή, ανόητη, και ολοένα και πιο επικίνδυνη ανάπτυξη. Και το κάνουν αυτό, σε μεγάλο βαθμό, εξαιτίας αυτού που υποκειμενικά θέλουν.

Στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το ανάποδο απ’ αυτό που υποστηρίζει η συγκεκριμένη ανάλυση. Οι σύγχρονες οικονομίες σέβονται την ανάπτυξη επειδή αυτή συμβαίνει να είναι το πράγμα πάνω στο οποίο (ως επί το πλείστον) όλοι συμφωνούν, και όχι επειδή οικονομολόγοι, όπως ο Σάιμον Κούζνετς, βοήθησαν πριν από 70 χρόνια να εφεύρουμε έναν τρόπο για να τη μετράμε. Κι αυτό συμβαίνει επειδή όταν η ανάπτυξη πάει καλά, τότε έχουμε ένα πραγματικά πολύτιμο αγαθό. Όλοι έχουμε ακούσει το ρητό ότι «δεν υπάρχει δωρεάν γεύμα». Αν και αυτό το ρητό ακούγεται αληθινό ως προς τον ρεαλισμό του, δεν ισχύει πάντα. Στην πραγματικότητα, η αύξηση της παραγωγικότητας έχει δημιουργήσει περισσότερα δωρεάν γεύματα απ’ όσα θα μπορούσαμε να μετρήσουμε. Είναι σαν μια απλή μηχανή στη φυσική, σαν μια δύναμη που μας δίνει τη δυνατότητα να δημιουργούμε περισσότερα με τον ίδιο όγκο προσπάθειας.

Ο καπιταλισμός, βέβαια, μπορεί μερικές φορές να αποτελεί μια ολέθρια δύναμη. Η οικονομική ανάπτυξη μπορεί μερικές φορές να οδηγεί σε περιβαλλοντική υποβάθμιση ή σε ανθρώπινη εκμετάλλευση, αντί για καινοτομία. Αλλά η λύση σε αυτά τα προβλήματα δεν είναι να σταματήσει η μέτρηση της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά να δημιουργηθούν κίνητρα, όπως η φορολόγηση του άνθρακα ή οι νόμοι κατά της παιδικής εργασίας, που θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν αυτά τα προβλήματα.

Ο Φίλιπσεν γράφει ότι «η βασική παραδοχή αυτού του βιβλίου είναι ότι ο μοναδικός στόχος των προσπαθειών μας θα πρέπει να είναι η διατήρηση και η επέκταση της ανθρώπινης ευημερίας, και όχι απλά η προαγωγή του εισοδήματος ή της ανάπτυξης».

Αλλά τι είναι η ευημερία; Ο Φίλιπσεν έχει τις δικές του ιδέες επ’ αυτού· εκτιμά πράγματα όπως η δίκαιη κατανομή των πόρων, το περιβάλλον, και η άμεση δημοκρατία. Αλλά υπάρχουν και άλλα πράγματα που μπορούν εύλογα να τύχουν εκτίμησης, όπως ο υλικός πλούτος, η αυτοπραγμάτωση μέσω της σκληρής δουλειάς, και η υπερηφάνεια της ιδιοκτησίας. Ο Φίλιπσεν, ο οποίος σε ένα σημείο στο βιβλίο του υποστηρίζει ότι οι απόγονοί μας θα αντιλαμβάνονται την ιδιοκτησία γης με τον ίδιο τρόπο που εμείς αντιλαμβανόμαστε τη δουλοκτησία σήμερα, προφανώς δεν σκέφτεται έτσι.

Οι κυβερνήσεις που παρακολουθούν το ΑΕΠ δεν έχουν την πολυτέλεια να αγνοήσουν το μεγάλο μέρος του ανθρώπινου πληθυσμού που διαφωνεί με τον Φίλιπσεν. Και οι άνθρωποι, είτε είναι αριστεροί είτε δεξιοί, θέλουν να γίνονται πλουσιότεροι, και θέλουν επίσης η κυβέρνησή τους να αντιδρά όταν η οικονομία επιβραδύνεται και οι θέσεις εργασίας εξαφανίζονται.

Επιπλέον, ο ίδιος ο Φίλιπσεν παραδέχεται ότι η οικονομική επιστήμη διαθέτει εναλλακτικούς δείκτες για την ανθρώπινη πρόοδο, όπως ο Δείκτης Γνήσιας Προόδου, ο οποίος συλλαμβάνει πράγματα που το ΑΕΠ χάνει, συμπεριλαμβανομένης της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και της οικονομικής ανισότητας. Κι ούτε υπάρχει έλλειψη προσοχής του κοινού σε αυτά τα ζητήματα. Παρά τις διακηρύξεις του Φίλιπσεν περί του αντιθέτου, το Δημοκρατικό Κόμμα στις ΗΠΑ – που έχει κερδίσει την πλειοψηφία των ψήφων στις πέντε από τις έξι τελευταίες προεδρικές εκλογές – έχει αναγάγει θέματα όπως η οικονομική ανισότητα και η προσχολική εκπαίδευση σε κεντρικούς άξονες στην προγραμματική του πλατφόρμα.

Ο καπιταλισμός και η οικονομική ανάπτυξη είναι μεγαλύτερα σε ηλικία από το ΑΕΠ – κατά τουλάχιστον έναν αιώνα. Εμείς εφηύραμε το συγκεκριμένο στατιστικό στοιχείο και το παρακολουθούμε στενά διότι η οικονομική ανάπτυξη είναι σημαντική για τους περισσότερους ανθρώπους στον πλανήτη. Δεν είμαστε αυτό που μετράμε, αλλά μετράμε αυτό που είμαστε.