Ν. Φίλιππας: Αναγκαία η χάραξη μιας Εθνικής Στρατηγικής για τον Χρηματοοικονομικό Αλφαβητισμό
Προτού συναντήσω τον καθηγητή Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου του Πειραιά Νικόλαο Φίλιππα για την προκαθορισμένη συνέντευξη, περιηγήθηκα στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού (gfli.gr). Δεν μου πήρε πολύ για να διαπιστώσω την ύπαρξη μιας σπάνιου πλούτου και εύρους χρηματοοικονομικής γνώσης, που έχει συλλεχθεί και απανθισθεί με μεράκι και αγάπη από τους εθελοντές και τους διακεκριμένους επιστημονικούς συνεργάτες του Ινστιτούτου, με τη βοήθεια σπουδαίων χορηγικών προσπαθειών.
Με στοχευμένες έρευνες επάνω σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες, με διοργάνωση Διεθνών Συνεδρίων υπό την αιγίδα του Χρηματιστηρίου των Αθηνών και του Πανεπιστημίου του Πειραιά, με συγγραφή και εκδόσεις τριών παιδικών βιβλίων για τα χρηματοοικονομική εκπαίδευση και ενδυνάμωση των μαθητών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, η ομάδα του Ινστιτούτου, με επικεφαλής τον Ιδρυτή και Πρόεδρο του, Νικόλαο Φίλιππα, επιχειρεί μια ιδιότυπη «σταυροφορία» χρηματοοικονομικής γνώσης.
Στη συνάντησή μας, o καθηγητής μάς μίλησε για ουκ ολίγα ζωτικής σημασίας ζητήματα: από την αναγκαιότητα της Προσωπικής Χρηματοοικονομικής (Personal Finance), την παγκόσμια υπερχρέωση, το μέλλον και τις προκλήσεις του παγκόσμιου Χρηματοπιστωτικού συστήματος, μέχρι και την προσωπική ευημερία, η οποία προϋποθέτει χρηματοοικονομική ανεξαρτησία. Κυρίως, όμως, αναφέρθηκε στη νέα γενιά.
Όπως εξήγησε, αποστολή και κύριο μέλημα είναι η διάχυση της χρηματοοικονομικής γνώσης κυρίως στα παιδιά της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και μετά στους εφήβους, αφού αυτοί είναι το αύριο της κοινωνίας μας και, παράλληλα, «αυτοί που έχουν δεχθεί, ως επί το πλείστον, τα ισχυρά πλήγματα που επέφεραν τόσο η χρηματοπιστωτική κρίση της περιόδου 2007-2008 όσο και η υπερδεκαετής εγχώρια, αλλά και η πρόσφατη υγειονομική κρίση, τις επιπτώσεις της οποίας δεν έχουμε δει ακόμη.
Τι είναι, τελικά, ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός;
Υπάρχουν διάφοροι ορισμοί για το τι είναι ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός, οι οποίοι διαρκώς ανανεώνονται, ανάλογα με τις εξελίξεις της εποχής.
Φυσικά, ο ορισμός διαφοροποιείται και από ηλικία σε ηλικία . Ένας ολοκληρωμένος ορισμός για τους ενήλικες πολίτες είναι αυτός που έχουν υιοθετήσει οι ηγέτες της ομάδας G20 από δύο ανώτερες (τότε) ερευνήτριες του ΟΟΣΑ, τις Atkinson και Messy (2012) ο οποίος συνοψίζεται ως «ο συνδυασμός γνώσης, δεξιοτήτων, στάσεων και συμπεριφορών, στοιχεία τα οποία είναι απαραίτητα για τη λήψη σωστών χρηματοοικονομικών αποφάσεων, με απώτερο στόχο την επίτευξη της ατομικής ευημερίας».
Με απλά λόγια ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός αποτελεί τον κυρίαρχο όρο ο οποίος καλύπτει τις καθημερινές πτυχές της σωστής διαχείρισης των χρημάτων μας, με ιδιαίτερη έμφαση στην αποταμίευση, στη μείωση πιθανού χρέους και στις αποτελεσματικές επενδύσεις.
Καταλαβαίνουμε πόσο σημαντικό ρόλο θα διαδραματίσει ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός στη ζωή μας, σε μια εποχή έντονων χρηματοπιστωτικών αναταράξεων, ραγδαίων εξελίξεων, παγκόσμιας και εγχώριας υπερχρέωσης και της δύσκολης εποχής που έρχεται μετά τον κορωνοϊό.
Mετά την «Ψυχολογία των Αγορών», που εκδόθηκε το 2015, ένα βιβλίο που αναφερόταν στη νέα τάση της Χρηματοοικονομικής Επιστήμης, το Behavioral Finance και την ενασχόλησή σας με τα κρυπτονομίσματα, ξαφνικά στρέφετε το ενδιαφέρον στη χρηματοοικονομική εκπαίδευση και την ενδυνάμωση των παιδιών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης γράφοντας τρία βιβλία για παιδιά. Ποιο ήταν το κίνητρό σας;
Αρχικά, όλες οι προαναφερθείσες δράσεις, αν και σε διαφορετικά πεδία, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό (financial literacy), που έχει να κάνει με την κατανόηση της χρηματοοικονομικής και της σωστής διαχείρισης των χρημάτων μας, οι οποίες είναι απαραίτητες τόσο για την ψυχική μας υγεία, όσο και για την ευημερία μας.
Σύμφωνα με μια σημαντική μελέτη του Πανεπιστημίου Stanford (2016), οι νέοι των 35-40 ετών, τα άτομα δηλαδή που αποτελούν τους millennials, έχουν μόλις 50% πιθανότητα να ξεπεράσουν την χρηματοοικονομική κατάσταση των γονιών τους, παρά το γεγονός ότι είναι η καλύτερα εκπαιδευμένη γενιά στην ανθρώπινη ιστορία. Να σημειωθεί ότι οι γονείς τους είχαν 90% πιθανότητα να ξεπεράσουν τους δικούς του γονείς.
Η μακροχρόνια οικονομική κρίση στην χώρα μας και επιπρόσθετα η υγειονομική κρίση που βιώνουμε έχουν μειώσει ακόμα περισσότερο την πιθανότητα αυτή, αυξάνοντας, στον αντίποδα, έτι περαιτέρω τις υπαρκτές ανισότητες μεταξύ των γενεών – ιδιαίτερα για τα παιδιά που έχουν μεγαλώσει μέσα στην κρίση. Να φαντασθούμε ότι οι σημερινοί μαθητές της Β’ Γυμνασίου γεννήθηκαν μέσα στη χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008, ενώ οι σημερινοί φοιτητές μας έχουν βιώσει όλη αυτή την κρίση!
Πιστεύω, λοιπόν, ότι πρέπει επιτέλους η πολιτεία να στρέψει όχι μόνον την προσοχή της, αλλά και σημαντικούς πόρους προς τη νέα γενιά, γιατί αυτή είναι το μέλλον. Αξίζει να αναφέρω ότι ο ετήσιος προϋπολογισμός του Πανεπιστημίου του Πειραιά, που εξυπηρετεί ποικιλοτρόπως χιλιάδες φοιτητές είναι κοντά στα 6 εκατομμύρια ευρώ, ποσό ανεπαρκέστατο για το έργο που προσφέρει και τις ανάγκες και τις προκλήσεις του μέλλοντος που αντιμετωπίζουν οι φοιτητές μας.
Μπορεί η χρηματοοικονομική παιδεία να ενταχθεί δομημένα στο σύστημα πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης;
Ανεπιφύλακτα, ναι. Είναι επιτακτική η ανάγκη για έναν χρηματοοικονομικό Διαφωτισμό. Σύμφωνα με σχετική μελέτη του ΟΟΣΑ, 10 χώρες ήδη έχουν υιοθετήσει υποχρεωτικά μαθήματα χρηματοοικονομικής γνώσης στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ενώ άλλες 15 προαιρετικά. Φυσικά, έχουν προηγηθεί εμπεριστατωμένες μελέτες από ερευνητές και ψυχολόγους του ΟΟΣΑ, της Παγκόσμιας Τράπεζας αλλά και της UNICEF, των οποίων τα συμπεράσματα συγκλίνουν ότι τα παιδιά μπορούν από μικρή ηλικία να κατανοήσουν τις προαναφερθείσες έννοιες.
Φυσικά, η ταχεία εξέλιξη της παγκόσμιας γνώσης, η οποία, σύμφωνα με μελέτη της ΙΒΜ, διπλασιάζεται κάθε 12 ώρες, απαιτεί αλλαγή στα προγράμματα σπουδών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Τα νέα προγράμματα δεν θα πρέπει να στηρίζονται στην στείρα απομνημόνευση, αλλά σε εκείνες τις δεξιότητες που είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση των προκλήσεων του 21ου αιώνα. Μία από αυτές τις δεξιότητες αποτελεί σίγουρα η σωστή και από ειδικούς ολιστική χρηματοοικονομική εκπαίδευση των παιδιών.
Το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού έχει συμβάλει αποφασιστικά προς αυτήν την κατεύθυνση έχοντας ήδη τρία βιβλία στο ενεργητικό του, τα οποία αποτελούν σοβαρή παρακαταθήκη στη χρηματοοικονομική εκπαίδευση των παιδιών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Τον τελευταίο καιρό βλέπουμε να αναδύεται μια νέα οικονομική πραγματικότητα. Πώς «βλέπετε» το μέλλον στη νέα εποχή των ψηφιακών νομισμάτων και της Δ’ Βιομηχανικής Επανάστασης; Πόσο εύκολο θα είναι προσαρμοστούμε σε αυτό;
Η έλευση της πανδημίας έχει πυροδοτήσει τη συζήτηση για μία οικονομία χωρίς μετρητά, στον βαθμό που ο ιός μπορεί να διαχυθεί και με τη χρήση κερμάτων και χαρτονομισμάτων. Η Δ’ Βιομηχανική επανάσταση έχει ήδη αφήσει το αποτύπωμά της σε όλες τις οικονομικές, κοινωνικές, αλλά και πολιτιστικές δραστηριότητες, μετασχηματίζοντας δομές, τρόπους παραγωγής, σχέσεις, αλλά και συμπεριφορές.
Η τεχνητή νοημοσύνη, τα robots ,το machine learning, το virtual reality μετασχηματίζουν και τροποποιούν όλες τις πτυχές της καθημερινής μας ζωής: από την ιατρική, την εκπαίδευση μέχρι τον τουρισμό και τον πολιτισμό.
Ψηφιακοί πολίτες (E citizen), ψηφιακά πορτοφόλια (digital wallets) , έξυπνα σπίτια (smart homes), robot-advisors, αυτοκινούμενα οχήματα θα είναι σε πολύ μικρό διάστημα κομμάτι της καθημερινότητάς μας. Όπως είναι φυσικό, η Δ’ Βιομηχανική Επανάσταση έχει επηρεάσει και τον χρηματοπιστωτικό τομέα.
Το fintech, το e-banking, το mobile banking, το digital finance, τα κρυπτονομίσματα αντικαθιστούν σιγά σιγά το παραδοσιακό χρήμα (κέρματα και χαρτονομίσματα), έχοντας θέσει τις βάσεις για μια οικονομία χωρίς μετρητά (cashless economy) .
Αξίζει να σημειωθεί ότι στη Σουηδία σήμερα το 92% των συναλλαγών πραγματοποιείται με τη χρήση ηλεκτρονικού χρήματος. Μόλις πριν από λίγες ημέρες ανακοινώθηκε από την Κεντρική Τράπεζα της χώρας ότι ηλεκτρονική κορώνα θα γίνει πολύ σύντομα το επίσημο κρυπτονόμισμα της χώρας μέσα στο 2021.
Η Κεντρική Τράπεζα της Κίνας έχει ήδη διερευνήσει την είσοδο ενός πλήρους ολοκληρωμένου ψηφιακού συστήματος πληρωμών. Επίσης, και άλλες Κεντρικές Τράπεζες, όπως της Νότιας Κορέας, του Καναδά, της Σαουδικής Αραβίας, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, της Σιγκαπούρης, της Ελβετίας, αλλά και η Κεντρική Ευρωπαϊκή Τράπεζα, ενεργούν προς την κατεύθυνση της έκδοσης ψηφιακού νομίσματος.
Θεωρείτε ότι θα ήταν χρήσιμο να προκρίνουμε μια οικονομία δίχως μετρητά;
Μέσα σε αυτή την νέα πραγματικότητα, έχει προκληθεί μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα μιας κοινωνίας χωρίς μετρητά.
Ένα από τα βασικότερα πλεονεκτήματα της χρήσης του ψηφιακού χρήματος είναι ότι ενισχύει τη διαφάνεια στις χρηματικές συναλλαγές, μειώνοντας σημαντικά τις παράνομες δραστηριότητες που βασίζονται στη χρήση μετρητών, όπως το ξέπλυμα χρημάτων και οι ληστείες. Η μετεξέλιξη σε μια κοινωνία χωρίς μετρητά μειώνει και τη φοροδιαφυγή. Η μείωση της φοροδιαφυγής αυξάνει το ΑΕΠ της χώρας και ελαφρύνει τους συνεπείς φορολογούμενους από τα βάρη που αναλάμβαναν για να καλύψουν το κενό των φοροφυγάδων. Ένα επιπλέον πλεονέκτημα της ψηφιοποίησης του χρήματος είναι ότι οι συναλλαγές μπορούν να πραγματοποιηθούν από οποιοδήποτε σημείο, μηδενίζοντας την απόσταση, με αποτέλεσμα να εξοικονομείται πολύτιμος χρόνος, χρήμα και ενέργεια.
Η λύση και εδώ είναι η εκπαίδευση των πολιτών για τα σημαντικά πλεονεκτήματα, αλλά και τις παγίδες που κρύβει η χρήση του ψηφιακού χρήματος.
Το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού συμμετέχει στο Money Week που διοργανώνεται από τον ΟΟΣΑ μεταξύ 22 με 28 Μαρτίου με πολλαπλές δράσεις. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία. Πείτε τε μας δυο λόγια…
Το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού συμμετέχει ως επίσημος participant του ΟΟΣΑ και δυναμικά στην δράση Money Week που διοργανώνεται από τον Οργανισμό κατά την περίοδο 22 με 28 Μαρτίου.
Στην χώρα μας το Ινστιτούτο παρουσιάζει δράσεις για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης από το δημοτικό μέχρι τα Μεταπτυχιακά. Η διάλεξή μου για τους μαθητές Λυκείου και Πανεπιστημίου αφορούσε μια ιστορική ανασκόπηση της εξέλιξης των οικονομιών από την παλαιολιθική εποχή μέχρι τα κρυπτονομίσματα και τους Roboadvisors , την Προσωπική Χρηματοοικονομική (Personal Finance ), καθώς και τις προκλήσεις του μέλλοντος. Στα παιδιά της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και στα παιδιά του Γυμνασίου η διάλεξη αφορούσε την εξέλιξη του χρήματος από την προϊστορική εποχή μέχρι σήμερα , τις χρήσεις του και την αναγκαιότητα της σωστής διαχείρισής του.
Έχετε επισημάνει πολλές φορές σε άρθρα σας ότι ένα ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα το οποίο θα κληθεί να αντιμετωπίσει η νέα γενιά είναι η παγκόσμια και εγχώρια υπερχρέωση.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του IMF (ΔΝΤ), το τρίτο τρίμηνο του 2018 και πριν την εμφάνιση της πανδημίας το συνολικό παγκόσμιο χρέος έφτασε τα 244 τρέχοντα τρισεκατομμύρια δολάρια, από τα οποία τα 65,2 είναι δημόσιο και τα υπόλοιπα ιδιωτικό. Στο τέλος του 2019 το παγκόσμιο χρέος έφτασε τα 250 τρισ. δολάρια, το οποίο αποτελεί και ιστορικό ρεκόρ! Φυσικά σήμερα το παγκόσμιο χρέος έχει εκτοξευθεί σε νέα ιστορικά υψηλά λόγω των αρνητικών επιπτώσεων της πανδημίας.
Να σημειωθεί ότι το παγκόσμιο ΑΕΠ για το 2018 ανήλθε τα 85,9 τρέχοντα τρισ. δολάρια (current US$, πηγή World Bank), με τον λόγο Συνολικού Χρέους προς ΑΕΠ να έχει διαμορφωθεί στο 291%. Σε ορισμένες χώρες της Δύσης όπως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιταλία, η Ιαπωνία και η Ελλάδα, το πρόβλημα της υπερχρέωσης είναι ιδιαίτερα έντονο και υπονομεύει το μέλλον των νεότερων γενεών.
Μερικά ακόμα ανησυχητικά στοιχεία για τα αμερικάνικα νοικοκυριά: το 1/3 των Αμερικανών (περίπου το 31%) έχουν λιγότερα από 5.000 δολάρια στην άκρη για την περίοδο της συνταξιοδότησής τους και κοντά στο 40% των πολιτών δεν μπορεί να καλύψει ένα ξαφνικό έξοδο 400 δολαρίων, χωρίς να δανειστεί από κάποιον άλλον ή να πουλήσει κάτι που βρίσκεται στην κατοχή του.
Ένα στοιχείο που έχει τεράστιο επιστημονικό αλλά και ταυτόχρονα κοινωνικό ενδιαφέρον είναι ότι η επιβάρυνση του χρέους πέφτει νομοτελειακά στους ώμους των νεότερων γενεών, παρά το γεγονός ότι οι προηγούμενες γενεές αποφάσισαν την ανάληψη του ερήμην τους. Στο μέτρο που οι προηγούμενες γενεές εκμεταλλεύθηκαν τα βραχυπρόθεσμα οφέλη των αναλαμβανόμενων δανείων μεταφέροντας στις επόμενες γενεές τις υποχρεώσεις , δημιουργείται μια ανισότητα στον πλούτο μεταξύ των γενεών, αλλά και στις επαγγελματικές και άλλες ευκαιρίες που βαίνουν συνεχώς μειούμενες για τους νέους. Αυτή η πραγματικότητα οδηγεί σε ένα αυξημένο άγχος για το μέλλον τους .
Να τονίσω ότι η υγειονομική κρίση εκτόξευσε το παγκόσμιο χρέος στα 281 τρισ. δολάρια. Ή ποσοστό χρέους προς παγκόσμιο ΑΕΠ στο 355% του παγκόσμιου ΑΕΠ, το οποίο είναι και το ιστορικό ρεκόρ.
Η ολιστική χρηματοοικονομική γνώση αποτελεί ασπίδα προστασίας για τους πολίτες απέναντι στα αλλεπάλληλα χρηματοοικονομικά shocks, τα οποία φαίνεται ότι θα εμφανίζονται όλο και πιο συχνά, αφού το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι πιο ευάλωτο από ποτέ! Για τον λόγο αυτό, ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός θεωρείται από τους ειδικούς απαραίτητη δεξιότητα για τον 21ο αιώνα!
Ως εκ τούτου, πιστεύω, μαζί με τους άλλους ειδικούς, ότι η χρηματοοικονομική γνώση θα πρέπει να ξεκινήσει από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση με κατάλληλα καταρτισμένους εκπαιδευτικούς και προγράμματα σπουδών. Αυτή η δράση θα αποδώσει μακροπρόθεσμα στην ελληνική κοινωνία και θα συμβάλει σε μια νέα γενιά ενημερωμένων και πιο ευτυχισμένων πολιτών.
Μερικές από τις δράσεις του Ινστιτούτου που έκλεισε 5 χρόνια λειτουργίας φαίνονται στο παρακάτω infographic.
