Νικήτας Κωνσταντινίδης στο Fortune: «Είναι σαν να ζούμε την τέλεια καταιγίδα»

O δρόμος που καλείται να ακολουθήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον αλληλεξάρτησης, με συνεχείς και ραγδαίες αλλαγές, είναι ίσως αυτή τη στιγμή το σημαντικότερο θέμα συζήτησης στα κλειστά γραφεία των Βρυξελλών και στα ανοιχτά φόρουμ με θέμα την επόμενη μέρα της Ένωσης.

Ακαδημαϊκοί, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, πολίτες καταθέτουν την άποψη τους σε μια πιο θεωρητική, παρά πρακτική συζήτηση αυτή τη στιγμή, καθώς οι Ευρωεκλογές πλησιάζουν και μπορεί να αλλάξουν την εικόνα της Ευρώπης. Το ζήτημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, η άνοδος του λαϊκισμού, η ενίσχυση της ακροδεξιάς και ο ρόλος που καλείται να παίξει η Ευρώπη χωρίς πλέον τη Μ. Βρετανία στον παγκόσμιο χάρτη, είναι παράμετροι που συγκλίνουν δημιουργώντας τις συνθήκες για την «τέλεια καταιγίδα».

«Ζούμε σε ένα μεταβατικό στάδιο», μου αναφέρει σχετικά ο Νικήτας Κωνσταντινίδης, Επίκουρος Καθηγητής στη Σχολή Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο IE School of  Global and Public Affairs και πρώην Λέκτορας Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας στο Τμήμα Πολιτικών και Διεθνών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Cambridge.

Τον συνάντησα στην Αθήνα πριν λίγες μέρες, όπου βρέθηκε για μια διάλεξη σχετικά με την παγκοσμιοποίηση και τον ρόλο της Ευρώπης. Δηλώνει θεωρητικός ακαδημαϊκός με τα κύρια ερευνητικά του ενδιαφέροντα να εστιάζουν στους κλάδους της συγκριτικής και διεθνούς πολιτικής οικονομίας, της εφαρμοσμένης θεωρίας παιγνίων, της περιφερειακής ενοποίησης και της πολιτικής οικονομίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Τα τελευταία χρόνια, σχολιάζει, η οικονομική κρίση στη χώρα μας αύξησε το ενδιαφέρον για το ελληνικό ζήτημα παγκοσμίως, και δεν θα μπορούσε παρά η συζήτησή μας να ξεκινήσει από αυτό.

«Η Ελλάδα δεν μπορεί ακόμη να παρουσιαστεί σαν το καλό παιδί της Ευρώπης»

Μετά την έξοδο της χώρας μας από το τρίτο οικονομικό πρόγραμμα δημοσιονομικής πολιτικής, δεν λείπουν τα ενθαρρυντικά σχόλια από Ευρωπαίους αξιωματούχους, που βλέπουν την ελληνική περίπτωση ως αντίβαρο αυτού που συμβαίνει τώρα στην Ιταλία και θυμίζει αρκετά την πρώτη περίοδο ΣΥΡΙΖΑ στην εξουσία, το 2015.

«Η πολιτική αλληλεπίδραση ανάμεσα σε χώρες όπως π.χ η Ελλάδα και η Ιταλία έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Οι εταίροι μας θεωρούσαν ότι με το να αλλάξουν την πολιτική ενός αριστερού κόμματος όπως ο ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος ψήφισε και εφάρμοσε το τρίτο μνημόνιο, θα δώσουν ένα ισχυρό μήνυμα και σε άλλες χώρες, στις οποίες η αριστερά εμφάνιζε δυναμική. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ισπανίας, στην οποία μάλιστα η δυναμική των Podemos υποχώρησε, μετά την λεγόμενη στροφή του Αλέξη Τσίπρα στον ρεαλισμό» αναφέρει ο Νικήτας Κωνσταντινίδης.

«Αυτό που γίνεται στην Ιταλία έχει πολλές ομοιότητες με αυτό που έγινε στη χώρα μας, ειδικά τον πρώτο χρόνο κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ. Η Ελλάδα τρία χρόνια μετά, δεν μπορεί ακόμη να παρουσιαστεί σαν το «καλό παιδί», όπως για παράδειγμα η Πορτογαλία, καθώς η ελληνική κυβέρνηση δεν διεκδίκησε από την αρχή την ιδιοκτησία του προγράμματος. Η πορεία μας σαν χώρα ανέκαθεν, και πριν τον ΣΥΡΙΖΑ, ήταν πάντα με το στανιό» συμπληρώνει.

Ο καθηγητής σχολιάζει ότι πολλοί στην Ευρώπη είχαν την αίσθηση ότι η ελληνική περίπτωση είναι ιδιάζουσα και ότι ο ελληνικός ιός θα μπορούσε να μπει σε καραντίνα και να μην εξαπλωθεί. «Αυτό αποδείχθηκε λάθος και δυστυχώς ακόμη πολλοί γραφειοκράτες των Βρυξελλών δεν το έχουν καταλάβει. Το ελληνικό ζήτημα έχει έντονα συστημικά χαρακτηριστικά, που αφορούν τόσο στον σχεδιασμό και στη λειτουργία της Ευρωζώνης, όσο και στη σύγκρουση που συμβαίνει σε παγκόσμιο επίπεδο ανάμεσα στους οπαδούς της παγκοσμιοποίησης και στους εθνικιστές» αναφέρει.

Στο ερώτημα μου σχετικά με το τι μάθαμε τελικά οκτώ χρόνια μετά την είσοδο της Ελλάδας στο πρώτο Μνημόνιο, ο Νίκητας Κωνσταντινίδης αναφέρει ότι η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση.

«Προφανώς στην ελληνική περίπτωση έχουν γίνει πολλά λάθη στη χάραξη της πολιτικής και δεν φταίνε για όλα οι «κακοί ξένοι». Αποκλειστήκαμε από τις αγορές, πληρώνοντας τον δημοσιονομικό εκτροχιασμό της ελληνικής οικονομίας. Από την πλευρά της η Ευρώπη πειραματίστηκε με την Ελλάδα, καθώς δεν υπήρχε κάποιος μηχανισμός διάσωσης χωρών πριν την ελληνική κρίση και ακόμη και σήμερα, πολλοί αξιωματούχοι αδυνατούν να παραδεχτούν ότι έγιναν σημαντικά λάθη και από την πλευρά τους».

«Ζούμε σε κράτη – ζόμπι, με ισχυρό δημοκρατικό έλλειμμα»

Ο Νικήτας Κωνσταντινίδης, μεταξύ άλλων, ασχολείται με τη θεωρητική ανάλυση των Ευρωπαϊκών και διεθνών μηχανισμών διάσωσης, τη σχέση μεταξύ εγχώριας δημοκρατίας και νομισματικής ενοποίησης, καθώς και αυτή μεταξύ περιφερειακής ενοποίησης και ιδεολογικής πόλωσης των εθνικών πολιτικών συστημάτων.

«Η Ευρώπη προχωράει και εμβαθύνεται μέσα από μηχανισμούς επίλυσης κρίσεων. Για εμένα στον σχεδιασμό της Ευρωζώνης, υπάρχει δημοκρατικό έλλειμμα, καθώς έχουν νομοθετηθεί από οικονομολόγους κυρίως, πολλοί και σκληροί οροί δημοσιονομικής συμπεριφοράς. Έχουμε ένα νόμισμα και τα κράτη εκ των προγραμμάτων έχουν απολέσει τον έλεγχο της δημοσιονομικής και νομισματικής τους πολιτικής, με περιορισμένο πλαίσιο ελιγμών. Αυτή η δομή έχει επιπτώσεις και στις εκλογές. Ζούμε σε κράτη – ζόμπι, τα οποία θεωρητικά έχουν τον έλεγχο της μοίρας τους, αλλά στην πραγματικότητα έχουν χάσει την ζωτικότητα της εθνικής τους κυριαρχίας » επισημαίνει, παίρνοντας τη σκυτάλη από τη συζήτηση για την Ελλάδα.

Του επισημαίνω ότι η συμμετοχή σε μια ένωση και δη στην Ευρωζώνη, εκ των πραγμάτων σημαίνει εκχώρηση κυριαρχίας σε ζητήματα δημοσιονομικής πολιτικής και είναι το αντάλλαγμα για τα οφέλη που καρπώνονται τα κράτη – μέλη. Πώς μπορούσε όμως να βρούμε ξανά το σημείο ισορροπίας μεταξύ εγχώριας πολιτικής από τη μια, και αγορών από την άλλη;

«Στην Ευρώπη έχουμε politics without policy στα έθνη – κράτη και policy without politics στους θεσμούς στις Βρυξέλλες. Υπάρχει δηλαδή αυτή η αναντιστοιχία» επισημαίνει και προσθέτει: «Προσωπικά είμαι βαθιά ευρωπαϊστής και θεωρώ ότι στο πλαίσιο της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, μπορούμε να έχουμε δύναμη και λόγο μόνο ως ισχυρή Ευρώπη ανάμεσα σε “θηρία”, όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα. Από την άλλη υπάρχει έλλειμμα δημοκρατίας, με τις αποφάσεις για την τύχη των χωρών να έχουν μεταφερθεί κυρίως στα κλειστά γραφεία των Βρυξελλών. Είναι πολύ σημαντικό να αναβαθμιστεί ουσιαστικά ο ρόλος του Ευρωκοινοβουλίου, να εκλέγεται ο πρόεδρος της Κομισιόν απευθείας από τον λαό, να υπάρχει μεγαλύτερος έλεγχος των τραπεζών και των αγορών. Χρειάζονται ριζικές αλλαγές, καθώς ο κόσμος αισθάνεται ότι δεν έχει φωνή και έχει απολέσει τον δημοκρατικό έλεγχο».

Σχολιάζοντας την ενίσχυση του λαϊκισμού, ο επίκουρος καθηγητής του IE της Μαδρίτης δεν δείχνει να πέφτει από τα σύννεφα, καθώς η ρητορική του λαϊκισμού δίνει δυνατότητα στον κόσμο να εκφραστεί, «ώστε να μη σκάσει η χύτρα». Αυτό που δεν κάνει, επισημαίνει, είναι να δίνει ρεαλιστικές λύσεις στα προβλήματα, κάτι το οποίο γίνεται εμφανές, όταν καλούνται τέτοιοι συνδυασμοί να γίνουν μέρος της εκτελεστικής εξουσίας.

«Η Ευρώπη είναι ένα περιφερειακό παράδειγμα παγκοσμιοποίησης. Έχουμε στον πόλο της δημοκρατίας μια Ευρώπη των λαών και στον πόλο της εθνικής κυριαρχίας μια Ευρώπη των εθνών. Μια Ευρώπη που για εμένα έχει μείνει στη δεκαετία του 30’, μια Ευρώπη εσωστρεφής, με έντονο προστατευτισμό, που φοβάται τη σκιά της και αδυνατεί να δράσει σαν ένας ενιαίος φορέας».

Η υπερβολική συγκέντρωση πλούτου και η χαμηλή κοινωνική κινητικότητα

Μένοντας στο ζήτημα της παγκοσμιοποίησης, ο Νικήτας Κωνσταντινίδης αναφέρει ότι σε επίπεδο οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, ο κόσμος φαίνεται να βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο. Οι λεγόμενες αναπτυγμένες χώρες της Δύσης ευνοήθηκαν περισσότερο από την πρόοδο [που σημειώθηκε, όμως παράλληλα παρατηρήθηκε υπερβολική συγκέντρωση πλούτου σε λίγους, χωρίς σωστή κατανομή. Η ψαλίδα πλουσίων – φτωχών διαρκώς ανοίγει, καθώς η διαδικασία συγκέντρωσης του πλούτου σε όλο και λιγότερους – διαδικασία η οποία αφανίζει τη μεσαία τάξη που δημιούργησε η Βιομηχανική Επανάσταση – μοιάζει μη αναστρέψιμη. Το 2017 το 1% των πλουσιότερων ανθρώπων του πλανήτη μοιράστηκε το 82% του παγκόσμιου πλούτου, σύμφωνα με την ετήσια έρευνα της Oxfam.

«Στις δυτικές χώρες υπάρχει μειούμενη κοινωνική ανέλιξη. Χώρες με μεγαλύτερη κοινωνική ανισότητα, παρουσιάζουν επίσης χαμηλότερη κοινωνική κινητικότητα. Οι νέοι άνθρωποι έχουν μικρότερη πιθανότητα να έχουν την ίδια κοινωνική και οικονομική εξέλιξη με τους γονείς τους. Η στασιμότητα αυτή οδηγεί πολλούς να στηρίζουν λύσεις τύπου Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, ο οποίος απευθύνθηκε στον μέσο Αμερικάνο, που θεωρεί ότι δεν έχει την εξέλιξη που πρέπει, του υποσχέθηκε ότι μπορεί να γίνει όπως αυτός και κέρδισε τις εκλογές» αναφέρει.

Οι αναδυόμενες αγορές ευνοήθηκαν ακόμη περισσότερο, καθώς υπήρχε σημαντική μεταφορά πλούτου προς αυτές. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Κίνας. Με τις ΗΠΑ να υποχωρούν σε λογικές προστατευτισμού και πρακτικές εμπορικού πολέμου, η κινεζική ηγεσία επιχειρεί να εμφανιστεί ως υπέρμαχος της παγκοσμιοποίησης, γεγονός που φάνηκε και από την παρουσία του Σι Ζιπίνγκ στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Νταβός.

«Η Ευρώπη απέναντι σε όλες αυτές τις εξελίξεις εξ’ ορισμού πρέπει να είναι ανοιχτή και εξωστρεφής. Πρέπει να προχωρήσει στο σχέδιο της λεγόμενης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και ενοποίησης, να ψάξει τους σωστούς συμμάχους, να επιδιώξει συναίνεση με τις άλλες δυνάμεις» σχολιάζει ο Νικήτας Κωνσταντινίδης.

Μια Ευρώπη χωρίς τη Μ. Βρετανία

Ολοκληρώνοντας τη συζήτησή μας, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στο θέμα των ημερών, που δεν είναι άλλο από το Brexit και τη συμφωνία Ευρώπης και Μ. Βρετανίας, που δημιουργεί σοβαρούς κλυδωνισμούς στην κυβέρνηση της Τερέζα Μέι. Ο κ. Κωνσταντινίδης ήταν το 2016, εκείνο το μοιραίο όπως το χαρακτηρίζει καλοκαίρι στο Λονδίνο και πριν το δημοψήφισμα είχε έντονα την αίσθηση ότι οι Βρετανοί θα αποφασίσουν την έξοδο.

«Έφυγα από το Λονδίνο και πήγα στη Μαδρίτη το καλοκαίρι του Brexit το 2016. Στο δημοψήφισμα είχαμε τα mainstream τμήματα των Συντηρητικών και των Εργατικών να στηρίζουν την παραμονή στην Ε.Ε. και από την άλλη τους οπαδούς του Brexit από το το εργατικό κόμμα, που έδιναν έμφαση σε κοινωνικά θέματα και τους εθνικιστές του κόμματος της Τερέζα Μέι που έδιναν βάση σε θέματα εθνικής κυριαρχίας, όπως οι Φάρατζ και Τζόνσον. Μετά από δύο χρόνια, ακόμη δεν ξέρουν που πάνε. Από την αρχή πίστευα ότι το δημοψήφισμα θα ήταν υπέρ του Brexit, με τους Βρετανούς να μην υιοθετούν το ευρωπαϊκό όραμα και να «τρέφονται» από τον μεγαλοϊδεατισμό μιας ισχυρής και ανεξάρτητης  Μ. Βρετανίας».

Οι Ευρωπαίοι από την πλευρά τους υιοθετούν στις διαπραγματεύσεις τη λογική του παραδειγματισμού. Θέλουν οι Βρετανοί να είναι σε χειρότερη μοίρα σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση τους, εντός της ένωσης.

«Μετά το Brexit, η Ευρώπη θα επικεντρωθεί στον σκληρό πυρήνα του ευρώ και θα δώσει έμφαση στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Ο λεγόμενος άξονας Γερμανίας – Γαλλίας ακόμη δεν έχει καταφέρει να ενισχυθεί, παρά την έξοδο της Αγγλίας και την εκλογή του Μακρόν, καθώς υπάρχουν σημαντικές διαφορές στην ατζέντα τους. Στην Ευρώπη υπάρχουν αυτή τη στιγμή δύο πόλοι: o βόρειος πόλος που ζητάει σύγκλιση πριν την εμβάθυνση και δεν θέλει ακόμη να επιμεριστεί το ρίσκο. Από την άλλη υπάρχει ο νότιος πόλος που ζητάει μεταβίβαση πλούτου και κεφαλαίων από τον βορρά και επιμερισμό του δημοσιονομικού ρίσκου, ενώ υποστηρίζει ότι η σύγκλιση θα έρθει σαν αποτέλεσμα της εμβάθυνσης» αναφέρει.

Ο ίδιος αν και αντιλαμβάνεται τη σημασία μιας ουσιαστικής εμβάθυνσης στην Ε.Ε. δεν δηλώνει πολύ αισιόδοξος για αυτή. Επίσης θεωρεί ότι η διεύρυνση προς τα Δυτικά Βαλκάνια ξεκίνησε κυρίως για  γεωπολιτικούς λόγους, ενώ στην πράξη θα αργήσει να ολοκληρωθεί.

«Η Ευρώπη πρέπει να δώσει έμφαση σε ζητήματα ασφάλειας και εξωτερικής πολιτικής. Δεν σας κρύβω ότι είμαι λίγο απαισιόδοξος για την εμβάθυνση αυτή τη στιγμή. Όπως έχει δείξει η ιστορία η Ευρώπη προχωράει μέσα από μεγάλους συμβιβασμούς, και κάτι τέτοιο δεν φαίνεται στον ορίζοντα μέχρι στιγμής.  Επίσης όσον αφορά στη διεύρυνση προς τα Δυτικά Βαλκάνια, αυτή θα αργήσει να γίνει πράξη, καθώς η Ευρώπη δεν είναι ακόμη έτοιμη να δεχτεί αυτές τις χώρες, που έχουν σημαντικά θεσμικά και οικονομικά ζητήματα να επιλύσουν. Από την άλλη ξεκινάει αυτή τη διαδικασία, καθώς θέλει να τις «δέσει» στο άρμα της, ώστε να αποτρέψει για παράδειγμα τη ρωσική διείσδυση και επιρροή».

Η εμπλοκή στην πολιτική και το think tank

Ο Νικήτας Κωνσταντινίδης είχε εμπλοκή και στην πολιτική, κατεβαίνοντας ως υποψήφιος με το Ποτάμι στις κρίσιμες εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015. Μου αναφέρει ότι παραμένει ένας ακαδημαϊκός, αφιερωμένος στο ερευνητικό και θεωρητικό του έργο, χωρίς κομματική ταυτότητα, όμως θεωρεί ότι μέσα από αυτή την εμπειρία κέρδισε, καθώς είδε ορισμένα πράγματα πως γίνονται στην πράξη.

Η είσοδος του στον χώρο της πολιτικής, έστω και για σύντομο χρονικό διάστημα, έγινε μέσα από την ενεργή συμμετοχή του σε μια καινούρια ακαδημαϊκή πρωτοβουλία, το Ελληνικό Φόρουμ Δημόσιας Πολιτικής, η οποία αποσκοπεί στη δημιουργία συγκεκριμένων προτάσεων πολιτικής και στην προώθηση ενός ευρύτερου πλαισίου διαλόγου και προβληματισμού για το μέλλον της χώρας

«Με ενδιαφέρει πολύ η εφαρμογή του policy. Έχουμε συστήσει το φόρουμ δημόσιας πολιτικής και παραθέτουμε μια σειρά διαλέξεων όχι μόνο με ακαδημαϊκούς, αλλά και με τη συμμετοχή πολιτικών, δημοσιογράφων και ανθρώπων της αγοράς. Μας ενδιαφέρει να λειτουργήσουμε σαν think tank. Η συμμετοχή μου στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015 ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία, καθώς είδα στην πράξη, πολλά θέματα που μελετάμε θεωρητικά. Παραμένω ένας άνθρωπος χωρίς κομματική ταυτότητα. Αυτό μάλλον ήταν και το πρόβλημα του Ποταμιού, καθώς μάζεψε πολύ αξιόλογους ανθρώπους, αλλά δεν κατάφερε να τους συσπειρώσει γύρω από έναν κοινό άξονα και να αποκτήσει τη δική του ταυτότητα ως κόμμα. Αυτή είναι η μοίρα του κέντρου στην Ελλάδα» καταλήγει.

*Η ερευνητική του δραστηριότητα και αρθρογραφία είναι προσβάσιμη στο Google Scholar και το Academia.edu.