Ο αναγεννημένος γίγαντας της φαρμακοβιομηχανίας, AstraZeneca, πρωτοστατεί ενάντια στον COVID-19
Μια Τετάρτη πρωί στα τέλη Ιουνίου, ο Junior Mhlongo έφτασε στο νοσοκοµείο Chris Hani Baragwanath στο Soweto, τον δήµο που κατοικείται κυρίως από µαύρους έξω από το Γιοχάνεσµπουργκ της Νoτίου Αφρικής. Καθισµένος µέσα σε µια αίθουσα εξετάσεων, ξεκούµπωσε το µοβ σακάκι που φορούσε για να προστατευτεί από τον χειµώνα στο νότιο ηµισφαίριο. Αλλά συνέχισε να φορά την κόκκινη υφασµάτινη µάσκα για να προφυλαχθεί από την εξάπλωση του κορωνοϊού.
Ο Mhlongo έβγαλε το αριστερό του χέρι από το µανίκι του σακακιού του κρατώντας τη µανσέτα του πουκαµίσου του για να µην ανέβει. Έκανε ένα µορφασµό καθώς η νοσοκόµα τρύπησε µε τη βελόνα το χέρι του για να του κάνει ένεση µε ένα διαυγές υγρό. «Νιώθω λίγο φοβισµένος, αλλά θέλω να µάθω τι συµβαίνει µε αυτό το εµβόλιο, ώστε να µπορώ να το πω στους φίλους µου και στους υπολοίπους» είπε στους δηµοσιογράφους που είχαν έρθει να παρακολουθήσουν.
Δεν είναι µόνο ο Mhlongo: Όλος ο κόσµος περιµένει µια απάντηση. Ο νεαρός εθελοντής συγκαταλέγεται µεταξύ των πρώτων από περίπου 2.000 ασθενείς στη Νότιο Αφρική- και υπάρχουν χιλιάδες περισσότεροι στο Ηνωµένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ και τη Βραζιλία- που συµµετέχουν σε κλινικές δοκιµές για ένα εµβόλιο κατά της COVID-19, που αναπτύσσουν επιστήµονες στο Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης στην Αγγλία.
Το εµβόλιο είναι το κλειδί για τον τερµατισµό του παγκόσµιου εφιάλτη του κορωνοϊού. Μπορεί να ξεκλειδώσει οικονοµίες και να σώσει αµέτρητες ζωές. Χωρίς αυτό, εκατοµµύρια θα πεθάνουν, ενώ η εµπορική δραστηριότητα και οι κυβερνήσεις θα παραµείνουν όµηροι του ιού.
Στα τέλη Ιουλίου υπήρχαν τουλάχιστον 168 διαφορετικά υποψήφια εµβόλια σε κάποιο στάδιο ανάπτυξης, σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας. Αλλά το εµβόλιο της Οξφόρδης είναι από τα πιο προχωρηµένα σε δοκιµές σε ανθρώπους. Εν αναµονή της επιτυχίας, η κυβέρνηση των ΗΠΑ έχει προπαραγγείλει 300 εκατοµµύρια δόσεις µε κόστος ένα δισεκατοµµύριο δολάρια. Το Ηνωµένο Βασίλειο έχει παραγγείλει 100 εκατοµµύρια δόσεις. Η Ευρωπαϊκή Ένωση 400 εκατοµµύρια. Έχουν επιτευχθεί συµφωνίες για να δοθούν στον αναπτυσσόµενο κόσµο περισσότερες από 1,3 δισεκατοµµύριο δόσεις. Ωστόσο, η ανάπτυξη εµβολίων είναι πάντα απρόβλεπτη. Μια µελέτη του MIT του 2018 διαπίστωσε ότι το 66% των υποψηφίων εµβολίων για µολυσµατικές ασθένειες αποτυγχάνουν. Και κανείς δεν έχει ποντάρει περισσότερο στο εµβόλιο της Οξφόρδης από τον Pascal Soriot, διευθύνοντα σύµβουλο της AstraZeneca (ή AZ, όπως είναι ευρύτερα γνωστή), του βρετανικού φαρµακευτικού γίγαντα. Ο Soriot έκανε κίνηση-µατ στα τέλη Απριλίου, όταν η AZ αποφάσισε να γίνει εµπορικός εταίρος της Οξφόρδης για το εµβόλιο κατά του κορωνοϊού, εκτοπίζοντας αντιπάλους µε καλύτερο ιστορικό στην ανάπτυξη εµβολίων.
Η συνεργασία µε την Οξφόρδη έχει προσελκύσει πρωτοφανή προσοχή στην AZ. Αλλά είναι η πιο πρόσφατη σε µια σειρά τολµηρών συνεργασιών, στρατηγικών αλλαγών και υπολογισµένων ρίσκων τα τελευταία οκτώ χρόνια- κινήσεις που την έχουν καταστήσει µία από τις λιγότερο επιτυχηµένες εταιρείες ανάπτυξης φαρµάκων του κλάδου σε µία από τις πλέον αξιόπιστες. Ο Soriot είναι ο εγκέφαλος αυτής της µεταµόρφωσης. Γεννηµένος στη Γαλλία, ο 61χρονος έχει περάσει το µεγαλύτερο µέρος της καριέρας του στο εξωτερικό, ωστόσο εξακολουθεί να µιλάει στα γαλλικά. Έχει µαύρα µαλλιά, που κάνουν αντίθεση µε τα κολαριστά λευκά πουκάµισα που προτιµά. Μιλάει µε µια απλότητα σπάνια. Ο Soriot λέει στο Fortune ότι πιστεύει στην «περιστασιακή ένταση». «Πρέπει να παίρνουµε στα σοβαρά αυτό που κάνουµε, αλλά δεν πρέπει παίρνουµε τους εαυτούς µας πολύ στα σοβαρά» λέει. Φυσικά, λίγοι διευθύνοντες σύµβουλοι φαρµακοβιοµηχανιών έχουν αντιµετωπίσει µια πρόκληση τόσο σοβαρή όσο η COVID-19. Η συνεργασία µε την Οξφόρδη είναι επικίνδυνη. Απαιτούσε από την AΖ να δεσµεύσει εκατοντάδες υπαλλήλους σε εκτεταµένες κλινικές δοκιµές, πολύ πριν αποδειχθεί αποτελεσµατικό το εµβόλιο. Πάντως, ο Soriot έχει υποσχεθεί να παρασκευάσει άµεσα τις δόσεις, ώστε να µπορούν να ξεκινήσουν προγράµµατα µαζικού εµβολιασµού.
Κατά µέσο όρο, η ανάπτυξη ενός εµβολίου διαρκεί περισσότερο από µία δεκαετία. Σε αυτή την περίπτωση, γίνεται σε περίπου έξι µήνες. Ακόµα και αν είναι αποτελεσµατικό, η AZ, η οποία είχε έσοδα 24,4 δισεκατοµµυρίων δολαρίων πέρυσι, δεν θα έχει κέρδος στην αρχή. Συµφώνησε να παράσχει τις περισσότερες από αυτές τις αρχικές δύο δισεκατοµµύρια δόσεις, και ίσως δισεκατοµµύρια περισσότερες, σε τιµή κόστους. Το εµβόλιο θα ενισχύσει τα έσοδα της AstraZeneca µόνο εάν η πανδηµία COVID-19 αποδειχθεί ότι είναι ενδηµική, εποχική απειλή, όπως η γρίπη, για την οποία οι άνθρωποι χρειάζονται τακτικούς εµβολιασµούς. Παρ’ όλα αυτά, η AZ έχει ενισχυθεί στο χρηµατιστήριο. Την ηµέρα που ανακοινώθηκε η συµφωνία µε την Οξφόρδη, οι µετοχές της σηµείωσαν άνοδο. Έκτοτε έφτασαν να τυγχάνουν διαπραγµάτευσης έως και στις 97 λίρες (124 δολάρια), τιµή αυξηµένη κατά 38% από την τιµή πριν από την πανδηµία. Η δε AZ έχει πλέον την υψηλότερη χρηµατιστηριακή αξία στον δείκτη FTSE 100 του Λονδίνου.
Το πώς η AZ πήρε το προβάδισµα στην κούρσα για το εµβόλιο της Οξφόρδης είναι µια ιστορία, όπως όλες οι επιχειρηµατικές ιστορίες, που αφορά τις ανθρώπινες σχέσεις. Αλλά αφορά, επίσης, την επώδυνη γεωπολιτική πραγµατικότητα της COVID-19. Είναι µια ιστορία µιας αξιοσηµείωτης εταιρικής ανάκαµψης, που δίνει µαθήµατα σε κάθε επιχείρηση η οποία προσπαθεί να αποκοµίσει κέρδη από τις τεχνολογίες αιχµής και σε κάθε στέλεχος που πασχίζει να οδηγήσει σε µια πολιτισµική µεταµόρφωση.
Όταν µαθεύτηκαν τα νέα για τη µυστηριώδη ασθένεια των πνευµόνων στη Γουχάν της Κίνας, τον Δεκέµβριο, η AstraZeneca το αντιλήφθηκε αµέσως: Έχει επενδύσει στην Κίνα περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη φαρµακευτική της Δύσης. Σχεδόν το ένα τέταρτο των 61.500 υπαλλήλων της εδρεύει εκεί, και πέρυσι τα έσοδά της από την Κίνα ήταν περίπου 4,8 δισεκατοµµύρια δολάρια. Στα τέλη Δεκεµβρίου, ο Soriot πραγµατοποιούσε σχεδόν καθηµερινές βιντεοκλήσεις µε τα στελέχη του στην Κίνα, σε µια προσπάθεια να παρακολουθήσει το ξέσπασµα της πανδηµίας.
«Τότε σκεφτήκαµε αµέσως: “Τι µπορούµε να κάνουµε για να βοηθήσουµε;”» θυµάται ο Soriot. Η AZ αγόρασε εννέα εκατοµµύρια αναπνευστήρες FFP3, οι οποίοι µπορούν να φιλτράρουν τον ιό, και τους δώρισε σε εργαζόµενους στον τοµέα της υγείας σε όλο τον κόσµο. Άρχισε να διερευνά αν οποιοδήποτε από τα υπάρχοντα φάρµακά της, συµπεριλαµβανοµένων µιας θεραπείας κατά της λευχαιµίας που καταπολεµά τη φλεγµονή και µιας κατά του διαβήτη που µπορεί να προστατεύσει την καρδιά και τα νεφρά, θα µπορούσε να τροποποιηθεί για να καταπολεµήσει τον κορωνοϊό. Συνεργάζεται µε το Πανεπιστήµιο Vanderbilt πάνω σε συνθετικά αντισώµατα που µπορούν να θεραπεύσουν την ασθένεια. Και αφού έγινε εµφανές ότι το Ηνωµένο Βασίλειο δεν είχε επαρκή ικανότητα διεξαγωγής τεστ για την COVID-19, η AZ συνεργάστηκε µε τη βρετανική αντίπαλό της GlaxoSmithKline (GSK) και το Πανεπιστήµιο του Κέιµπριτζ, για να δηµιουργήσουν ένα νέο εργαστήριο επεξεργασίας τεστ.
Ένα πράγµα απουσίαζε σαφώς από την αντίδραση της AZ: το εµβόλιο. Η εταιρεία δεν είναι σηµαντικός «παίκτης» σε αυτόν τον τοµέα. Προς το παρόν πωλεί µόνο ένα εµβόλιο, ένα ρινικό σπρέι που προστατεύει από την εποχική γρίπη. Αλλά τα γεγονότα που έλαβαν χώρα όχι µακριά από το Κέιµπριτζ της Αγγλίας, τα κεντρικά της γραφεία, σε µια «ανταγωνίστρια» πανεπιστηµιούπολη, επρόκειτο να το αλλάξουν αυτό.
Μεταξύ µιας οµάδας ερευνητικών εργαστηρίων στην Οξφόρδη, το Ινστιτούτο «Jenner» στεγάζεται σε ένα µοντέρνο κτίριο γραφείων µε φιµέ γυάλινα κουφώµατα και «πράσινη» πρόσοψη. Ονοµάστηκε έτσι προς τιµήν του Edward Jenner, του ιατρού του 18ου αιώνα που έκανε για πρώτη φορά εµβόλια σε ανθρώπους κατά της ευλογιάς, και έχει εξελιχθεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες σε ένα από τα σηµαντικότερα κέντρα ανάπτυξης εµβολίων στον κόσµο.
Η Οξφόρδη µπόρεσε να περάσει µπροστά στην κούρσα για το εµβόλιο λόγω της οµοιότητας του SARS-CoV-2, του κορωνοϊού που προκαλεί την COVID-19, µε εκείνους που προκαλούν σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδροµο (SARS) και αναπνευστικό σύνδροµο της Μέσης Ανατολής (MERS). Η Sarah Gilbert, ερευνήτρια του «Jenner», είχε εργαστεί στο εµβόλιο κατά του MERS και συνειδητοποίησε αµέσως ότι µπορεί να είναι δυνατή η χρήση της ίδιας µεθόδου για τον SARS-CoV-2.
Η πλειονότητα των εµβολίων αναπτύσσεται χρησιµοποιώντας µια εξασθενηµένη έκδοση του ιού που καταπολεµούν. Το εµβόλιο της Gilbert είναι διαφορετικό: Παίρνει έναν ακίνδυνο ιό από χιµπατζή και τον τροποποιεί γενετικά για να παραγάγει την επιφανειακή πρωτεϊνική ακίδα που βρίσκεται στον SARS-CoV-2, επιτρέποντας στο σώµα να αναπτύξει µια αποτελεσµατική ανοσοαπόκριση. Τα εµβόλια που παράγονται µε αυτό τον τρόπο έχουν τουλάχιστον ένα σηµαντικό πλεονέκτηµα: Δεν χρειάζεται να διατηρούνται σε εξαιρετικά χαµηλές θερµοκρασίες, κάτι που είναι σηµαντικό στις αναπτυσσόµενες χώρες που δεν διαθέτουν αξιόπιστες εφοδιαστικές αλυσίδες.
Οι επιστήµονες της Οξφόρδης γνώριζαν από προηγούµενες µελέτες ότι ο τροποποιηµένος ιός χιµπατζή ήταν ασφαλής. Και ήξεραν ότι θα µπορούσε να αναπτυχθεί σε µεγάλες ποσότητες. Αλλά, ο John Bell, ο καθηγητής που βοηθά στην επίβλεψη της εργασίας του τµήµατος ιατρικών επιστηµών της Οξφόρδης µε εξωτερικούς συνεργάτες, λέει ότι το πανεπιστήµιο ήξερε επίσης ότι θα χρειαζόταν βοήθεια από τη φαρµακοβιοµηχανία. «Την παραγωγή δισεκατοµµυρίων δόσεων εµβολίου για ολόκληρο τον κόσµο, ας είµαστε ξεκάθαροι, δεν θα µπορούσαν ούτε θα έπρεπε να την κάνουν τα πανεπιστήµια» λέει ο Bell, ένας αθλητικός 68χρονος Καναδός.
Η Οξφόρδη θέλησε να βρει έναν συνεργάτη µε αποδεδειγµένη πείρα σε εµβόλια, αλλά η πολιτική έκανε τις διαπραγµατεύσεις δύσκολες. Η Οξφόρδη απέκλεισε την επιµονή ορισµένων εταιρειών στις ΗΠΑ για αποκλειστικά παγκόσµια δικαιώµατα παρασκευής. Η κυβέρνηση Trump ήταν διατεθειµένη να προσφέρει µεγάλα ποσά για να εγγυηθεί ότι το αµερικανικό κοινό θα ήταν στην πρώτη γραµµή για το εµβόλιο. Διάφορες κυβερνήσεις, συµπεριλαµβανοµένων των ΗΠΑ, της Γαλλίας και της Γερµανίας, δεσµεύτηκαν να εµποδίσουν τις εξαγωγές εµβολίων που παρασκευάζονταν στις χώρες τους. Τελικά, λέει ο Bell, η βρετανική κυβέρνηση, η οποία χρηµατοδοτεί µε εκατοµµύρια λίρες την Οξφόρδη κάθε χρόνο, ανησυχούσε ότι θα µπορούσε να καταλήξει χωρίς επαρκή πρόσβαση στο εµβόλιο και τον Απρίλιο είπε στην Οξφόρδη να βρει έναν Βρετανό συνεργάτη. Υπήρχαν µόνο δύο εταιρείες του Ηνωµένου Βασιλείου µε επαρκή ικανότητα παρασκευής: η GSK και η AZ. Η GSK µπορεί να φαίνεται η προφανής επιλογή. Είναι ο κορυφαίος παραγωγός εµβολίων στον κόσµο, µε πάνω από 30 στο χαρτοφυλάκιό της, συµπεριλαµβανοµένων εµβολίων για την ιλαρά, τη µηνιγγίτιδα και την πνευµονία. Ωστόσο, η GSK εργαζόταν ήδη στις δικές της προσπάθειες ανάπτυξης εµβολίου κατά της COVID-19, συµπεριλαµβανοµένων µιας σε συνεργασία µε τη γαλλική φαρµακοβιοµηχανία Sanofi και µιας άλλης µε την κινεζική εταιρεία βιοτεχνολογίας Clover Biopharmaceuticals. Η AZ ουσιαστικά δεν είχε ιστορικό ανάπτυξης εµβολίων. Αλλά είχε πείρα µε µια διαδικασία παρασκευής παρόµοια µε αυτήν που χρησιµοποιεί η Gilbert για τον τροποποιηµένο ιό χιµπατζή. (Η AZ τη χρησιµοποιεί για να παράγει συνθετικά αντισώµατα.) Επιπλέον, ο Bell είχε προσωπική σχέση µε τον Soriot: Μέχρι πέρυσι ο Bell βρισκόταν στο διοικητικό συµβούλιο της ελβετικής φαρµακοβιοµηχανίας Roche, όπου ο Soriot ήταν ένα ταχέως ανερχόµενο αστέρι, υπηρετώντας ως διευθύνων σύµβουλος για δύο χρόνια πριν αναλάβει την κορυφαία θέση στην AZ. «Ήξερα ότι ο Pascal ήταν κάποιος που ήταν αφοσιωµένος στην επιστήµη της υψηλότερης δυνατής ποιότητας, αλλά και έτοιµος να αναλάβει κινδύνους» λέει ο Bell. «Και, για να είµαστε ξεκάθαροι, αυτό το εµβόλιο αποτελεί µεγάλο κίνδυνο».
Η Οξφόρδη είχε επίσης έναν άλλο σηµαντικό παράγοντα στο µυαλό: την αξιοσηµείωτη ανάκαµψη του τµήµατος Έρευνας και Ανάπτυξης της AZ υπό την ηγεσία του Soriot. «Είναι µία από τις σπουδαίες ιστορίες ανάκαµψης στον χώρο των φαρµακευτικών εταιρειών τα τελευταία 20 χρόνια» λέει ο Bell. Ο Michael Leuchten, αναλυτής µετοχών της ελβετικής τράπεζας UBS, λέει για την ανάκαµψη της AZ: «Είναι αξιοθαύµαστη. Δεν έχω ξαναδεί κάτι τέτοιο στο παρελθόν και δεν νοµίζω ότι θα ξαναδούµε σύντοµα».
Όταν ο Soriot ανέλαβε την AstraZeneca το 2012, η εταιρεία αντιµετώπιζε ένα ζοφερό µέλλον. Τα φάρµακα µε τις µεγαλύτερες πωλήσεις, το Crestor για υψηλή χοληστερόλη, το Nexium για τη γαστροοισοφαγική παλινδρόµηση και το αντιψυχωσικό φάρµακο Seroquel IR, επρόκειτο να βρεθούν εκτός της προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας της εταιρείας. Μόλις χάσουν την προστασία της πνευµατικής ιδιοκτησίας, οι κατασκευαστές φαρµάκων γενικής χρήσης θα µπορούσαν να αρχίσουν να πωλούν φθηνά γενόσηµα φάρµακα. Οι µισές από τις ετήσιες πωλήσεις της AZ (συνολικά 17 δισεκατοµµύρια δολάρια) ήταν πιθανό να χάνονταν τα επόµενα πέντε χρόνια.
Ακόµη χειρότερα, η εταιρεία, έχοντας υποεπενδύσει στον τοµέα R&D, δεν είχε κανένα έργο σε εξέλιξη για να αντικαταστήσει τα blockbuster φάρµακά της. «Εκείνη την εποχή, η εταιρεία λειτουργούσε σαν υπολογιστικό φύλλο» υποστηρίζει ο Soriot. «Όλα είχαν να κάνουν µε την εξοικονόµηση κόστους, την αύξηση του κέρδους και τη χρήση για επαναγορά ιδίων µετοχών και την τεχνητή αύξηση της τιµής της µετοχής. Αλλά, η εταιρεία ήταν στον δρόµο για το πουθενά». Πολλοί επενδυτές συµφωνούσαν. «Πρέπει να ξανασκεφτεί τη στρατηγική» είχε πει η Stephanie Maher, fund manager στην εταιρεία διαχείρισης περιουσιακών στοιχείων AGF, όταν ανέλαβε ο Soriot.
Τη στιγµή που ο Soriot ανέλαβε, σταµάτησε την επαναγορά ιδίων µετοχών και επένδυσε χρήµατα στην επιστήµη. Οι δαπάνες R&D της AZ ως ποσοστό των πωλήσεων ήταν 16% το 2011, ένα χρόνο πριν διοριστεί ο Soriot. Το 2019 ήταν 26%, το υψηλότερο ποσοστό µεταξύ των οµολόγων της. Και η αναβίωση των έργων για φάρµακα δεν ήταν απλώς µια περίπτωση επένδυσης χρηµάτων για τη λύση ενός προβλήµατος. Αντίθετα, περιλάµβανε την επανεστίαση ολόκληρης της εταιρείας.
Πριν από µία δεκαετία η λειτουργία R&D της AZ ήταν εξαιρετικά αναποτελεσµατική: Μόλις το 4% των υποψηφίων φαρµάκων κατέληγε στην αγορά. «Ξοδεύαµε πέντε δισεκατοµµύρια δολάρια ετησίως για R&D και δεν παράγαµε κανένα φάρµακο» λέει η Mene Pangalos, η οποία είναι επικεφαλής της R&D βιοφαρµακευτικών προϊόντων στην AZ. Μια ανάλυση-καταπέλτης του 2012 από το Κέντρο Έρευνας στη Βιοϊατρική Καινοτοµία InnoThink, µια συµβουλευτική εταιρεία, διαπίστωσε ότι η AZ ξόδευε, κατά µέσο όρο, 11,8 δισεκατοµµύρια δολάρια σε R&D για κάθε φάρµακο που λάµβανε έγκριση από την Αµερικανική Υπηρεσία Τροφίµων και Φαρµάκων, έχοντας τη χειρότερη επίδοση στον κλάδο.
Ο προκάτοχος του Soriot, David Brennan, προσέλαβε την Pangalos για να αναβιώσει το ερευνητικό τµήµα. Αφού ανέλαβε ο Soriot, επιτάχυνε την προσπάθεια να επανεκκινήσει την ανάπτυξη φαρµάκων. Σε µια αρχική συνάντηση υψηλόβαθµων στελεχών, ένα στέλεχος πωλήσεων είπε ότι η παρουσίαση ενός ερευνητή «ήταν λίγο τεχνική και ακαταλαβίστικη». Ο Soriot τον επέκρινε δηµοσίως. «Αν θέλεις να γίνεις ανώτερο ηγετικό στέλεχος στον οργανισµό µας, πρέπει να ενδιαφερθείς και να ασχοληθείς µε την επιστήµη που αναπτύσσουµε και τους ασθενείς που θεραπεύουµε» θυµάται η Pangalos. «Υπήρξε µουδιασµένη σιωπή και αρκετά χαµηλωµένα βλέµµατα. Αλλά αν ήσουν κάποιος από το τµήµα R&D στην αίθουσα, αυτή ήταν η καλύτερη στιγµή που είχαµε αισθανθεί ποτέ».
Η αρχική αναδιάρθρωση ήταν σχεδόν νεκρή πριν ξεκινήσει. Την άνοιξη του 2014, η µεγαλύτερη σε µέγεθος αµερικανική φαρµακοβιοµηχανία Pfizer ξεκίνησε µια εχθρική απόπειρα εξαγοράς. Οι επενδυτές τραπεζίτες δήλωσαν αρχικά στον Soriot ότι η εταιρεία είχε λιγότερο από 10% πιθανότητα να παραµείνει ανεξάρτητη, θυµάται ο διευθύνων σύµβουλος. Ο Soriot απέρριψε την προσπάθεια µε τεράστιες υποσχέσεις στους επενδυτές, δεσµευόµενος να διατηρήσει την αύξηση των µερισµάτων και να αυξήσει τα έσοδα σε ύψος 40 δισεκατοµµυρίων δολαρίων, αύξηση 75% έως το 2023. Σε µια ανασκόπηση ο Soriot, λέει, η απόπειρα εξαγοράς ενίσχυσε τη στρατηγική του, καθιστώντας την ξεκάθαρη για ολόκληρη την εταιρεία, της οποίας η επιβίωσή εξαρτιόταν από πιο αποτελεσµατική και, ως εκ τούτου, πιο επικερδή R&D.
Η AZ είχε επικεντρωθεί σε φάρµακα πρωτοβάθµιας περίθαλψης ή για χρόνιες παθήσεις, όπως αλλεργίες και υψηλή αρτηριακή πίεση. Ο Soriot εστίασε στην εξειδικευµένη φροντίδα: φάρµακα που απαιτούν υψηλές αποζηµιώσεις από ασφαλιστικές και µεγαλύτερα περιθώρια κέρδους, παρότι το µέγεθος της αγοράς γι’ αυτά τα φάρµακα είναι µικρότερο. Πουθενά δεν ήταν πιο δραµατική αυτή η αλλαγή προτεραιοτήτων από την ογκολογία. Υπό τον προκάτοχο του Soriot, η AZ είχε αποεπενδύσει σε ό,τι αφορούσε τις θεραπείες για τον καρκίνο. Από νωρίς κορυφαίοι ογκολόγοι εκτός της εταιρείας είχαν πει στον CEO ότι η AZ επρόκειτο να καταργήσει ένα πιθανό blockbuster φάρµακο, το Lynparza, µια θεραπεία για τον καρκίνο των ωοθηκών που είχε αφήσει πολλές υποσχέσεις σε κλινικές δοκιµές. Ο Soriot ανέστρεψε την πορεία και αναβίωσε το φάρµακο.
Ήταν µια σηµαντική στιγµή. Το Lynparza εµφανιζόταν ως πρωτοπόρο σε µια κατηγορία φαρµάκων που ονοµάζονται αναστολείς PARP. Αυτά τα φάρµακα στοχεύουν ένζυµα κρίσιµα για την ανάπλαση των κυττάρων. Εµποδίζοντας τα, αναστέλλεται η αναζωογόνηση των καρκινικών κυττάρων. Σύντοµα έγινε ξεκάθαρο ότι το Lynparza θα µπορούσε να θεραπεύσει και κάποιους καρκίνους του παγκρέατος, του µαστού και του προστάτη. Θεωρείται ο καλύτερος αναστολέας PARP. Το 2019 απέφερε 1,2 δισεκατοµµύριο δολάρια σε έσοδα, µε τις πωλήσεις να αυξάνονται κατά 85% σε ετήσια βάση. Η ευελιξία του το καθιστά επίσης ελκυστικό για εταιρικούς συνεργάτες. Το 2017, η Merck συµφώνησε να καταβάλει στην AZ έως και 8,5 δισεκατοµµύρια δολάρια για να συµµετάσχει στην ανάπτυξη του Lynparza.
Το Lynparza είναι το κορυφαίο παράδειγµα της στρατηγικής της AZ, η οποία έχει οδηγήσει στην παραγωγή εξαιρετικά εξειδικευµένων φαρµάκων που διατίθενται σε premium τιµές. Το Tagrisso, το οποίο στοχεύει σε µια επικίνδυνη µετάλλαξη των καρκίνων του πνεύµονα, έχει γίνει το πιο φωτεινό αστέρι της AZ, αποφέροντας πέρυσι έσοδα 3,2 δισεκατοµµυρίων δολαρίων. Το Imfinzi, µια θεραπεία ανοσοθεραπείας για καρκίνο του πνεύµονα, των ούρων και της ουροδόχου κύστης, απέφερε 1,5 δισεκατοµµύριο δολάρια το 2019.
Η AZ έχει επίσης συνάψει συνεργασίες για ογκολογικά φάρµακα, συµπεριλαµβανοµένων δύο συµφωνιών πολλών δισεκατοµµυρίων δολαρίων µε την ιαπωνική Daiichi Sankyo, µέσα σε δύο χρόνια. Τον Ιούλιο συµφώνησε να πληρώσει έως και έξι δισεκατοµµύρια δολάρια για το δικαίωµα ανάπτυξης ενός φαρµάκου της Daiichi, που θα µπορούσε να περιορίσει τις παρενέργειες της χηµειοθεραπείας. Η ογκολογία αντιπροσωπεύει τώρα το 37% των ετήσιων πωλήσεων προϊόντων της AZ, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κατηγορία, από µόλις 12% πριν από πέντε χρόνια.
Εκτός από την ογκολογία, ο Soriot αναδιοργάνωσε την AZ γύρω από φάρµακα για καρδιαγγειακά, νεφρικά και µεταβολικά νοσήµατα, αναπνευστικές ασθένειες και ανοσολογία. Σε όλες αυτές τις κατηγορίες, ο Soriot και η Pangalos καθιέρωσαν µια αυστηρή διαδικασία για την αξιολόγηση των υποψηφίων φαρµάκων, γνωστή ως «το πλαίσιο των πέντε Σ». Αυτή υποχρεώνει την εταιρεία, πριν δεσµευτεί να αναπτύξει κάποιο φάρµακο, να έχει εντοπίσει πέντε «σωστά»: τον σωστό στόχο, τη σωστή οµάδα ασθενών, τον σωστό ιστό σώµατος, το σωστό καθεστώς ασφάλειας και, κυρίως, τη σωστή εµπορική ευκαιρία.
Η λίστα ελέγχου φαίνεται αυτονόητη, αλλά είναι το είδος της πειθαρχίας που δεν είχε ποτέ η AZ. Η πειθαρχηµένη ανάπτυξη του πλαισίου µείωσε δραστικά τον αριθµό των χηµικών ενώσεων που είχε αναπτύξει η AZ. Όµως, έχει αυξήσει το ποσοστό επιτυχίας µε τη µετακίνηση υποσχόµενων µορίων από την προκλινική έρευνα έως την ολοκλήρωση των κλινικών δοκιµών στα τελικά στάδια. Κάποτε αυτό το ποσοστό ήταν µόλις 4%, τώρα είναι 20%, τριπλάσιο του µέσου όρου του κλάδου.
Η AZ έχει επίσης χρησιµοποιήσει νέες ψηφιακές τεχνολογίες µεταβάλλοντας την προσέγγισή της σε κλινικές δοκιµές. Το λογισµικό που ονοµάζεται Merlin επιτρέπει στην AZ να επιλέγει τοποθεσίες για δοκιµές 70% γρηγορότερα από ό,τι στο παρελθόν, σύµφωνα µε την Cristina Duran, επικεφαλής της υπηρεσίας ψηφιακής υγείας του τµήµατος Ε&Α.
Το Merlin παράγει εκτιµήσεις κόστους δοκιµών µέσα σε λίγα λεπτά (παλιά χρειάζονταν ηµέρες). Σε ένα ερευνητικό οικοσύστηµα όπου οι εθελοντές δοκιµών συχνά είναι περισσότερο άντρες και λευκοί, το Merlin βοηθά στην επιλογή πληθυσµών που αντικατοπτρίζουν καλύτερα τα δηµογραφικά στοιχεία του πραγµατικού κόσµου. Ένα άλλο σύστηµα λογισµικού, που ονοµάζεται Control Tower, επιτρέπει στους διαχειριστές να λαµβάνουν ένα οπτικό στιγµιότυπο όλων των δοκιµών της AZ σε ένα ταµπλό, βοηθώντας τους να προβλέψουν προβλήµατα στην πρόσληψη ασθενών. «Υπάρχουν συστήµατα που η εταιρεία χρησιµοποιούσε για 20 χρόνια και τα τελευταία δύο χρόνια τα αλλάξαµε- κάτι ίσως τρελό ή γενναίο, αλλά σε κάθε περίπτωση επιτυχές» λέει η Duran.
Για να εδραιώσει το επιστηµονικό της ήθος, το 2016 ο Soriot µετέφερε τόσο τα κεντρικά εταιρικά γραφεία της AZ, που ήταν στο Λονδίνο, όσο και την έδρα της, που ήταν στο Macclesfield, στο Κέιµπριτζ. Εδώ ο Soriot επιβλέπει την κατασκευή ενός στρατηγικού κέντρου για R&D αξίας 1,2 δισεκατοµµυρίου δολαρίων, ένα στρογγυλό γυάλινο κτίριο για να παρουσιάζει το έργο των επιστηµόνων της AZ. Το κτίριο απέχει λίγα βήµατα από το κυβερνητικό εργαστήριο µοριακής βιολογίας, γνωστό ως «το εργοστάσιο των Νόµπελ».
Oι επιστήµονές του έχουν λάβει 12 βραβεία, καθώς και ερευνητικά εργαστήρια για τον καρκίνο και τα βλαστικά κύτταρα. Από τότε που µετακόµισε η AZ αύξησε τις συνεργασίες της µε το Πανεπιστήµιο Κέιµπριτζ σε περισσότερες από 130, από λιγότερες από 10 πριν από πέντε χρόνια.
Η AZ είναι µικρότερη εταιρεία σήµερα από ό,τι πριν από την αναδιάρθρωσή της, σε µεγάλο βαθµό λόγω της απώλειας πωλήσεων από τα παλαιότερα blockbuster φάρµακά της που τέθηκαν εκτός προστασίας πνευµατικών δικαιωµάτων. Τα έσοδά της πέρυσι ήταν 27% χαµηλότερα από ό,τι το 2011.
Ωστόσο, οι επενδυτές φαίνεται να πιστεύουν ότι η εταιρεία έχει αντισταθµίσει µε την ποιότητα των φαρµάκων αυτό που στερείται στον όγκο των πωλήσεων την ίδια περίοδο.
Η συµφωνία της AstraZeneca για την Παρασκευή του εµβολίου της Οξφόρδης έγινε την τελευταία εβδοµάδα του Απριλίου. Η Οξφόρδη είχε δύο βασικές προϋποθέσεις: ότι η AZ δεν θα επιδιώξει κέρδος έως ότου τελειώσει η πανδηµία και ότι θα δεσµευόταν να κάνει το εµβόλιο όσο το δυνατόν ευρύτερα διαθέσιµο. Η AZ συµφώνησε και στα δύο.
Για την AZ, το εµβόλιο είναι ένα πιλοτικό έργο µε το οποίο µπορεί να αποδείξει την ικανότητά της να συνεργάζεται µε ακαδηµαϊκές οµάδες και εταιρείες βιοτεχνολογίας στην πρώτη γραµµή της επιστήµης. Αυτό αξίζει περισσότερο από την προβολή: Αυτές οι σχέσεις είναι ζωτικής σηµασίας για την τροφοδοσία της γραµµής ανάπτυξης των blockbuster φαρµάκων της AZ. Η ταχύτητα του προγράµµατος ανάπτυξης του εµβολίου, εν τω µεταξύ, είναι µια βασική δοκιµή των συστηµάτων που έχει δηµιουργήσει η AZ για την αποτελεσµατικότερη διεξαγωγή κλινικών δοκιµών.
Για να συµπυκνώσει τις δοκιµές που συνήθως χρειάζονταν χρόνια σε µήνες, η Οξφόρδη έκανε πρωτοφανή βήµατα: Αντί να χρησιµοποιήσει µερικές δεκάδες ασθενείς για δοκιµές Φάσης Ι, οι οποίες έχουν σχεδιαστεί για να δείξουν ότι ένα φάρµακο είναι ασφαλές δοκιµάζοντας το σε µια µικρή οµάδα, η Οξφόρδη προσέλαβε 1.100 και επιτάχυνε τον ρυθµό των εµβολιασµών. Οι δοκιµές της Φάσης II, οι οποίες ελέγχουν την ασφάλεια και την αποτελεσµατικότητα σε έναν πολύ µεγαλύτερο αριθµό εθελοντών, και οι δοκιµές της Φάσης III, που αποσκοπούν στην απόδειξη ότι ένα φάρµακο είναι αποτελεσµατικό, θα πραγµατοποιούνταν κανονικά διαδοχικά. Αντ’ αυτού, συµβαίνουν ταυτόχρονα. Η Οξφόρδη προσλαµβάνει 10.000 άτοµα στο Ηνωµένο Βασίλειο γι’ αυτό το τεστ, συν 5.000 στη Βραζιλία και 2.000 στη Νότιο Αφρική, ενώ η AZ επιστρατεύει 30.000 εθελοντές στις ΗΠΑ.
Ωστόσο, ο επείγων χαρακτήρας της πανδηµίας σηµαίνει ότι η παραγωγή εµβολίων µεγάλης κλίµακας πρέπει να ξεκινήσει και πριν ολοκληρωθούν οι δοκιµές. Με χρηµατοδότηση από κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισµούς, η AZ έχει εκχωρήσει άδεια παρασκευής- και πάλι χωρίς κέρδος- σε επιχειρήσεις σε όλο τον κόσµο, συµπεριλαµβανοµένης µιας συµφωνίας-ορόσηµο µε τη Serum Institute of India, µια εταιρεία βιοτεχνολογίας, για την παροχή ενός δισεκατοµµυρίου δόσεων για χώρες χαµηλού και µεσαίου εισοδήµατος.
Στις αρχές Ιουνίου, η άνοδος της τιµής της µετοχής της AstraZeneca κλονίστηκε. Το Bloomberg News, επικαλούµενο ανώνυµες πηγές, ανέφερε ότι η εταιρεία είχε πλησιάσει την αµερικανική φαρµακευτική εταιρεία Gilead για µια συγχώνευση µεγάλης κλίµακας, που θα ήταν η µεγαλύτερη στην ιστορία του κλάδου. Η πανδηµία έχει κάνει την Gilead γνώριµο όνοµα, χάρη στην παραγωγή του remdesivir, ενός από τα λίγα φάρµακα που έχει αποδειχθεί ότι µειώνει τον χρόνο νοσηλείας για ασθενείς µε σοβαρά συµπτώµατα COVID-19.
Η Gilead αρνήθηκε να σχολιάσει το δηµοσίευµα, όπως και ο Soriot. Όµως, µιλώντας στο Fortune, υπονόησε ότι η έναρξη συνοµιλιών για συγχωνεύσεις δεν είχε νόηµα. «Θα ήθελα απλώς να προσκαλέσω εσάς και όλους τους υπόλοιπους να δείτε τα γεγονότα» λέει. Το να καταφέρεις να εκτελέσεις κλινικές δοκιµές υπό συνθήκες πανδηµίας είναι ένα εγχείρηµα πλήρους απασχόλησης, λέει. Το ίδιο ισχύει και για το εµβόλιο. «Μας ενεργοποιεί όλους, αλλά απαιτεί πολλή δουλειά». Επιπλέον, δεδοµένων των περιορισµών και των µέτρων καραντίνας, οι διαπραγµατευτικές οµάδες δεν θα µπορούσαν να συναντηθούν. «Φανταστείτε τη µεγαλύτερη συγχώνευση στην ιστορία του κλάδου να γίνεται µέσω Zoom; Ας είµαστε σοβαροί» επισηµαίνει.
Προς το παρόν, οποιαδήποτε συζήτηση για τη µακροπρόθεσµη οικονοµική υγεία της AstraZeneca αντικαθίσταται από µία µόνον ερώτηση: Θα είναι αποτελεσµατικό το εµβόλιο της Οξφόρδης;
Στις 20 Ιουλίου δόθηκε η πρώτη απάντηση όταν το ιατρικό περιοδικό The Lancet δηµοσίευσε τα αποτελέσµατα των δοκιµών της Φάσης Ι της Οξφόρδης. Οι τίτλοι ήταν θετικοί. Οι δοκιµές Φάσης Ι έχουν σχεδιαστεί για να αποδείξουν ότι ένα εµβόλιο δεν απειλεί την υγεία των χρηστών, αλλά προσφέρουν επίσης ενδείξεις για την αποτελεσµατικότητά του. Το εµβόλιο των ΑΖ-Οξφόρδης φάνηκε να είναι επιτυχές και στις δύο κατηγορίες. Το φάρµακο δεν παρουσίασε σοβαρές παρενέργειες. Από τους 25 εθελοντές που εµβολιάστηκαν µε µία δόση, των οποίων το αίµα αναλύθηκε λεπτοµερώς, το 91% παρήγαγε αντισώµατα ικανά να εξουδετερώσουν τον ιό. Σε 10 εθελοντές που έλαβαν επίσης µια δεύτερη ενισχυτική δόση, το 100% παρήγαγε αντισώµατα- και σε αυτά τα άτοµα τα επίπεδα αντισωµάτων ήταν ίδια µε εκείνα που βρέθηκαν σε ασθενείς που ανέκαµψαν από την COVID-19.
Τότε τι άγχωσε τις αγορές; Εν µέρει, ήταν η οµάδα που έκανε την δεύτερη ενισχυτική δόση. Η διαφορά µεταξύ των αποτελεσµάτων της δεύτερης και της πρώτης οµάδας µπορεί να υποδηλώνει ότι το εµβόλιο της Οξφόρδης θα απαιτήσει δύο δόσεις. Όπως επεσήµανε η Pangalos τότε, οι περισσότερες ανταγωνιστικές προσπάθειες ανάπτυξης εµβολίων εξετάζουν επίσης πρωτόκολλα εµβολιασµού δύο δόσεων. Ωστόσο, η ανάγκη πολλαπλών εµβολιασµών θα καθιστούσε οποιοδήποτε παγκόσµιο πρόγραµµα εµβολιασµού πιο περίπλοκο και ακριβό. Εάν κάποιο άλλο εµβόλιο µπορούσε να παρέχει ανοσία µε µία δόση, θα µπορούσε να γίνει η προτιµώµενη επιλογή, αναιρώντας το πλεονέκτηµα της πρώτης κίνησης της AZ. Το υποψήφιο εµβόλιο της Οξφόρδης θα µπορούσε επίσης να χάσει από ένα αντίπαλο εµβόλιο δύο δόσεων. Οι αναλυτές σηµείωσαν µετά την έκθεση του Lancet ότι οι αρχικές δοκιµές ορισµένων ανταγωνιστικών εµβολίων- ιδίως, ενός που αναπτύσσει η Pfizer µε την εταιρεία βιοτεχνολογίας BioNTech- έδειξαν υψηλότερα επίπεδα παραγωγής αντισωµάτων από ό,τι της Οξφόρδης. Ένα άλλο ερώτηµα που αιωρείται είναι το εάν θα παρέχει «ανοσία µετάδοσης», η οποία θα απέτρεπε τους εµβολιασµένους ανθρώπους από τη µετάδοση του ιού στους µη εµβολιασµένους. Γι’ αυτούς τους λόγους και πολλούς άλλους ο Bell από το πανεπιστήµιο της Οξφόρδης έχει δώσει πιθανότητες επιτυχίας του εµβολίου όχι περισσότερο από 50/50. «Δεν είναι καθόλου σίγουρο» λέει.
Ωστόσο, η µελέτη Φάσης Ι ήταν λόγος να θεωρηθεί ότι η AZ και η Οξφόρδη θα µπορούσαν να πετύχουν. Οι µετρήσεις αντισωµάτων ήταν ενθαρρυντικά υψηλές. Και τα αντισώµατα κατά της COVID-19 µπορεί να µην είναι το µόνο κλειδί για την ενδεχόµενη αποτελεσµατικότητα του εµβολίου (πράγµατι, ένας αυξανόµενος αριθµός µελετών δείχνει ότι αυτά τα αντισώµατα µπορεί να εξασθενίσουν γρήγορα). Η AZ και η Οξφόρδη τόνισαν ότι το εµβόλιό τους προκάλεσε επίσης έντονη ανταπόκριση από τα κύτταρα Τ, τα οποία αναζητούν και καταστρέφουν τα παθογόνα. Χάρη, εν µέρει, σε αυτούς τους κυτταρικούς πολεµιστές, είπε η Pangalos σε δηµοσιογράφους, ο Bell είναι «όλο και πιο σίγουρος» ότι το εµβόλιο της Οξφόρδης θα παρέχει ανοσία για τουλάχιστον έναν χρόνο.
Όσον αφορά την ισχύ του σε σχέση µε άλλα εµβόλια, οι ερευνητές της Οξφόρδης και της AZ σηµειώνουν ότι, µέχρι στιγµής, κανένα από τα υπό ανάπτυξη εµβόλια δεν έχει χρησιµοποιήσει την ίδια ανάλυση δείγµατος αίµατος, καθιστώντας αδύνατες τις συγκρίσεις. Επιπλέον, παρατηρεί ο Soriot, υπάρχει χώρος για περισσότερους από έναν νικητές: Ο ασφαλής εµβολιασµός ολόκληρου του κόσµου σίγουρα θα απαιτεί πολλαπλά εµβόλια.
Ηγέτες της προσπάθειας των εµβολίων
Τουλάχιστον 168 υποψήφια εµβόλια κατά της COVID-19 βρίσκονται τώρα σε εξέλιξη- γεγονός που ελπίζουµε ότι αυξάνει την πιθανότητα επιτυχίας ενός ή περισσοτέρων. Εδώ είναι τα έξι που φαίνονται ιδιαίτερα ελπιδοφόρα για την αποτελεσµατικότητά τους.
Οξφόρδη / AstraZeneca
Αυτό το εµβόλιο χρησιµοποιεί έναν τροποποιηµένο ιό χιµπατζή για την παραγωγή µιας πρωτεΐνης που βρίσκεται στην επιφάνεια του SARS-CoV-2, του ιού που προκαλεί την COVID-19. Αυτό το αντιγόνο ωθεί το σώµα να αναπτύξει µια ανοσοαπόκριση. Στις πρώτες δοκιµές αύξησε την παραγωγή αντισωµάτων και Τ-κυττάρων. Οι δοκιµές Φάσης II και III βρίσκονται σε εξέλιξη.
Sinovac
Η κινεζική εταιρεία βιοφαρµακευτικής βασίζει το εµβόλιό της σε µια αδρανοποιηµένη εκδοχή του SARS-CoV-2 (η προσέγγιση που χρησιµοποιείται στην πλειονότητα των εµβολίων). Το φάρµακο φαίνεται να είναι ασφαλές και παρήγαγε αντισώµατα σε δύο γύρους δοκιµών. Η Sinovac ξεκίνησε πρόσφατα µελέτες Φάσης III στη Βραζιλία, όπου ο ιός εξαπλώθηκε ραγδαία.
Pfizer / BioNTech
Ο αµερικανικός φαρµακευτικός γίγαντας Pfizer και η BioNTech της Γερµανίας αναπτύσσουν ένα εµβόλιο που βασίζεται στο messenger RNA (mRNA), κοµµάτια γενετικού κώδικα που καθοδηγούν τα κύτταρα να παράγουν πρωτεΐνες. Ο στόχος: να τροποποιηθεί το mRNA έτσι ώστε τα κύτταρα να κάνουν πρωτεΐνες που µοιάζουν µε εκείνες της COVID-19, προκαλώντας µια ανοσοαπόκριση. Τα αποτελέσµατα των πρώτων δοκιµών οδήγησαν την κυβέρνηση των ΗΠΑ να διαθέσει 1,95 δισεκατοµµύρια δολάρια για να εξασφαλίσει δόσεις εάν το εµβόλιο αποδειχθεί αποτελεσµατικό.
Moderna
Η νεοσύστατη εταιρεία από το Cambridge της Μασαχουσέτης χρησιµοποιεί επίσης ένα εµβόλιο βασισµένο στο mRNA. (Η AstraZeneca κατέχει µερίδιο 9% στη Moderna.) Το έργο υποστηρίχθηκε µε χρηµατοδότηση από την κυβέρνηση των ΗΠΑ ύψους 950 εκατοµµυρίων δολαρίων. Το εµβόλιο προκάλεσε ανοσοαπόκριση και στους 45 ασθενείς που δοκιµάστηκαν σε µια δοκιµή Φάσης Ι. Μια µελέτη µε 30.000 εθελοντές ξεκίνησε στα τέλη Ιουλίου.
Cansino
Μια κινεζική εταιρεία που ειδικεύεται στα εµβόλια και υποστηρίζεται εν µέρει από την αµερικανική φαρµακοβιοµηχανία Eli Lilly, η Cansino δοκιµάζει ένα εµβόλιο µε βάση µια γενετική µετάλλαξη ενός αδενοϊού (το είδος που προκαλεί το κρυολόγηµα). Ο κινεζικός στρατός ενέκρινε το εµβόλιο για χρήση στις τάξεις του. Βρίσκονται σε εξέλιξη ευρύτερες δοκιµές ασφάλειας.
