Quo vadis, Ευρώπη;

Στο Ταλίν της Εσθονίας άρχισε και επίσημα η συζήτηση γι’ αυτό που αποκαλούμε «το μέλλον της Ευρώπης». Στη συζήτηση –κατά την πρώτη Σύνοδο Κορυφής μετά τις γαλλικές και γερμανικές εκλογές– ανιχνεύθηκαν οι προθέσεις για την επόμενη περίοδο και οι ηγέτες των 27 κρατών-μελών πλέον, μετά την αποχώρηση των Βρετανών, συμφώνησαν σε συγκεκριμένες πρωτοβουλίες για την Ε.Ε. το καλοκαίρι του 2018.

Πόσο ρόδινος είναι, όμως, αυτός ο δρόμος και πόσο πιθανό είναι η Ευρώπη να αλλάξει; Με αφορμή την ομιλία Γιούνκερ στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 14 Σεπτεμβρίου 2017, τις γερμανικές εκλογές και τις συνεχείς παρεμβάσεις του Προέδρου της Γαλλίας, θα προσπαθήσουμε να αποκρυπτογραφήσουμε τη συνέχεια που θα δοθεί στο ευρωπαϊκό εγχείρημα αναδιάρθρωσης της Ένωσης.

Περιμένοντας, βέβαια, τον σχηματισμό της νέας κυβέρνησης συνασπισμού στη Γερμανία, μετά τον οποίο θα αρχίσει η επίσημη συζήτηση για το μέλλον της Ένωσης, εστιάζουμε στα βασικά δεδομένα που είναι αυτήν τη στιγμή πάνω στο τραπέζι.

1. Η διαμάχη για τη διακυβερνητική ή την κοινοτική διαδικασία
Μετά τη δημιουργία της ενιαίας αγοράς και την υιοθέτηση του κοινού νομίσματος, τα κράτη-μέλη καθιέρωσαν τη διακυβερνητική. Με απλά λόγια, η κοινοτική μέθοδος προνοεί την εκχώρηση μέρους της κυριαρχίας των κρατών στον υπερεθνικό οργανισμό της, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, και ιδιαίτερα μετά την κρίση χρέους της ευρωζώνης, τα κράτη-μέλη, ως ένδειξη δυσπιστίας απέναντι στη «γραφειοκρατία» των Βρυξελλών, συνεργάζονται και αποφασίζουν ως εθνικές οντότητες. Για παράδειγμα, εργαλεία διάσωσης όπως ο EFSM στην αρχή και στη συνέχεια ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Στήριξης (ESM) δανείζονται τα απαραίτητα κεφάλαια για τις παρεμβάσεις τους απευθείας από τις αγορές. Αυτές οι κινήσεις δεν εγγράφονται στον κοινοτικό προϋπολογισμό. Άλλο παράδειγμα είναι αυτό που αφορά στις εμπορικές σχέσεις που συνυπογράφουν τρίτα κράτη με την Ένωση. Το αδύναμο σημείο αυτής της διακυβερνητικής διαδικασίας είναι ότι πρέπει να αποφασίσουν τα εθνικά κοινοβούλια και σε ορισμένες περιπτώσεις τα ομόσπονδα κρατίδια. Μ’ αυτήν τη μέθοδο δίνεται η δυνατότητα σε ένα ομόσπονδο κράτος να ανατρέψει τη διαδικασία των εμπορικών συναλλαγών, όπως συνέβη με τη Βαλλονία στην εμπορική συμφωνία με τον Καναδά (TTP). Ο Πρόεδρος Γιούνκερ και ο Εμανουέλ Μακρόν έχουν διατυπώσει πως προτιμούν την κοινοτική μέθοδο. Η Γερμανία και άλλες χώρες αντιτίθενται.

2. Ο Κοινοτικός προϋπολογισμός 
Αυτήν τη στιγμή οι υπηρεσίες της Κομισιόν καταρτίζουν τον προϋπολογισμό ανά Γενική Διεύθυνση. Αν συνυπολογίσουμε τις νέες πολιτικές που προτείνει ο Γάλλος πρόεδρος και τις απώλειες εσόδων της τάξεως των 11 δισ. ευρώ κατ’ έτος, που είναι η καθαρή συνεισφορά της Μεγάλης Βρετανίας, μετά την έξοδό της από την Ε.Ε. καταλαβαίνουμε ότι ο λογαριασμός ανεβαίνει σημαντικά. Από την άλλη, πολλά κράτη διαφωνούν και ζητούν οι απώλειες να προέλθουν από περικοπές των διαρθρωτικών ταμείων και της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής. Η διαμάχη θα είναι σκληρή για τις χώρες που επωφελούνται απ’ αυτά.

3. Η πολιτική Άμυνας και ασφάλειας 
Ένας τομέας στον οποίον όλοι συμφωνούν είναι η στενότερη συνεργασία στα θέματα πληροφοριών, στη φύλαξη των κοινών συνόρων με τρίτες χώρες σε ό,τι αφορά τη μετανάστευση και τους πρόσφυγες, στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Επίσης, στην έρευνα και την αξιοποίηση της ευρωπαϊκής πολεμικής βιομηχανίας. Πολλοί, όμως, είναι αντίθετοι στη δημιουργία ευρωπαϊκού στρατού, κάτι που επαναφέρουν ύστερα από πολλά χρόνια στο προσκήνιο κυρίως οι Γάλλοι.

4. Η ΟΝΕ 
Η ολοκλήρωση της ΟΝΕ προήλθε από την ανάγκη διαφύλαξης του ενιαίου νομίσματος και της ευστάθειας του συστήματος σε νέες κρίσεις, οι οποίες είναι αναπόφευκτες στο μέτρο που η Ε.Ε. θα πληγεί από τη μεταφορά πλούτου την επόμενη δεκαετία προς την Κίνα, τις Ινδίες και άλλες αναδυόμενες αγορές. Σ’ αυτή την κατηγορία νομίζουμε ότι θα πρέπει να συνυπολογίσουμε το γεγονός της δυσμενούς δημογραφικής εξέλιξης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Αν η Ευρώπη θέλει να βρίσκεται στις ηγετικές οικονομικές δυνάμεις την επόμενη δεκαετία, οφείλει να έχει το δικό της αποθετικό νόμισμα. Στην ενδυνάμωση της ΟΝΕ υπάρχουν και πάλι διαφωνίες στο ποιος θα κάνει τι. Όλοι σχεδόν συμφωνούν στην ανάγκη δημιουργίας θέσης «υπουργού Οικονομικών της ευρωζώνης». Όχι όμως στο αν οι θεσμοί που θα δημιουργηθούν θα ακολουθήσουν τη διακυβερνητική μέθοδο ή την κοινοτική. Το Ενιαίο Νομισματικό Ταμείο (το ανάλογο του ΔΝΤ), για παράδειγμα, άλλες χώρες επιθυμούν να έχει τη δυνατότητα έκδοσης ευρωομόλογων, άλλες όμως διαφωνούν ριζικά, ανάμεσά τους και η Γερμανία.

5. Ψηφιακή Εποχή 
Η Ευρώπη έχει συνειδητοποιήσει ότι η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση θα φέρει τεκτονικές αλλαγές στην κοινωνική, πολιτική, εκπαιδευτική και οικονομική ζωή. Στο Ταλίν, αυτό το ζήτημα συζητήθηκε και η Ε.Ε. προχωράει στην ενιαία ψηφιακή αγορά. Αλλά και σε δέσμη προγραμμάτων που θα ενισχύσουν αυτή την αναγκαστική, λόγω τεχνολογίας, μεταρρύθμιση. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύσσεται και πρόταση για φορολόγηση εταιρειών-γιγάντων του τομέα. Κάποιες χώρες όπως η Ιρλανδία για ευνόητους λόγους αντιδρούν. Και δεδομένου ότι τα φορολογικά δεν είναι κοινοτική αρμοδιότητα θα πρέπει να ψηφιστούν από όλα τα κράτη-μέλη.

6. Τραπεζική Ένωση
Όλα είναι έτοιμα για την πλήρη λειτουργία του σπουδαίου αυτού θεσμού. Από πέρυσι τόσο η εποπτεία των συστημικών τραπεζών όσο και η διαδικασία αναδιάρθρωσης ή πτώχευσής τους έχουν περάσει στη δικαιοδοσία της ΕΚΤ. Ο θεσμός σταδιακά αποδεικνύεται σταθερός για την εμπιστοσύνη των αγορών. Όμως η εμπιστοσύνη των καταθετών θα ενισχυθεί με τη σταδιακή δημιουργία ενός κοινοτικού ταμείου για την εγγύηση των καταθέσεων μέχρι το ποσό των 100.000 ευρώ. Ο λεγόμενος τρίτος πυλώνας της τραπεζικής ένωσης βρίσκει σταθερά αντίθετους Γερμανούς, Ολλανδούς κ.ά. για τον λόγο ότι πολλές τράπεζες στα κράτη-μέλη είναι εκτεθειμένες υπερβολικά στην αγορά των κρατικών ομολόγων.

7. Σχέσεις με την Τουρκία 
Οι διαπραγματεύσεις για την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας έχουν σταματήσει εδώ και καιρό. Μια σειρά από γεγονότα και δηλώσεις του Ταγίπ Ερντογάν έδωσαν αφορμή στους πολιτικούς της Ε.Ε. να διεξάγουν πλέον την τυπική διαδικασία διαλόγου με την ξεκάθαρη θέση ότι η γείτονος χώρα δεν έχει καμία θέση στην Ευρώπη. Ωστόσο, μετά τον σχηματισμό κυβέρνησης στη Γερμανία θα δούμε αν πρόκειται για προεκλογική τακτική ή ευρωπαϊκή τακτική.

Είναι φανερό ότι τους επόμενους μήνες θα δούμε διαφορετικές  στρατηγικές. Η Ε.Ε., παρά την αισιόδοξη διαπίστωση του Γιούνκερ  και τα στατιστικά για τους θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης της μεγαλύτερης οικονομίας του κόσμου τα χρόνια μετά την κρίση του 2008, ακόμη ψάχνει τον βηματισμό της. Και πάντα υπάρχει ο κίνδυνος μιας νέας κρίσης. Αν λοιπόν η Ένωση θέλει να είναι παρούσα και ηγέτιδα δύναμη στον νέο κόσμο όπου νέες δυνάμεις θα κυριαρχούν, χρειάζεται να συνεχίσει τη σειρά των μεταρρυθμίσεων. Τόσο σε επίπεδο κρατών-μελών όσο και στο επίπεδο της Ένωσης, ως υπερεθνικός υβριδικός σχηματισμός. Σίγουρα θα υπάρξουν συμβιβασμοί. Οι δυνάμεις που στηρίζουν τη διακυβερνητική μέθοδο θα αναγκαστούν να συμβιβαστούν σε κάποιες από τις απαιτήσεις όσων πιστεύουν στην εμβάθυνση μέσα από κοινοτικές διαδικασίες. Στο θέμα του προϋπολογισμού οι «πλούσιοι» θα κάνουν μικρές παραχωρήσεις, χωρίς αύξηση των εισφορών, αλλά ίσως με κάποια ανακατανομή κονδυλίων. Παρ’ όλα αυτά, και η αποχώρηση της Αγγλίας θα υποχρεώσει και τα δύο μέρη, αφού ξεπεράσουν το σοκ, να βρουν νέους τρόπους συνύπαρξης και στενής συνεργασίας. Τα πράγματα είναι φανερό ότι δεν θα βαδίσουν τόσο εύκολα για τη Μεγάλη Βρετανία «εκεί έξω».

Ο σκληρός πυρήνας της ευρωζώνης θα γίνει ακόμη σκληρότερος, αλλά πιο χαλαρός για τους εκτός ΟΝΕ. Εντέλει, μια Ευρώπη της μεταβλητής γεωμετρίας μοιάζει να είναι αναπόφευκτη. Αλλά, όλα αυτά θα τα δούμε στις λεπτομέρειες που θα ξετυλίγονται τα επόμενα δύο χρόνια. Μέρα τη μέρα, μήνα τον μήνα και πάντα με την προϋπόθεση ότι η αναπόφευκτη νέα κρίση δεν θα καταστρέψει το οικοδόμημα που χτίζεται με αξίες και θέληση για ειρήνη και ευημερία.