Τεχνολογία και συμπερίληψη: Ή θα βρουν τον τρόπο να συμβαδίσουν, ή εκατομμύρια άνθρωποι θα μείνουν στο περιθώριο
Η τεχνολογία κατασκευάζεται από ανθρώπους για να υπηρετεί τους ανθρώπους. Σε αυτό δύσκολα θα διαφωνήσει κάποιος. Τα τεχνολογικά εργαλεία που αναπτύσσονται για να μαθαίνουν, να εξελίσσονται και να επεκτείνονται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας, έχουν ως αφετηρία τα μοντέλα ανάπτυξης τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης. Τι γίνεται όμως όταν ένα μοντέλο AI δεν λαμβάνει υπόψη τον παράγοντα άνθρωπο;
«Τα data είναι η βασική πηγή παραγωγής για τη δημιουργία μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης. Έχει όμως παρατηρηθεί ότι εάν δεν λύσουν συγκεκριμένα βασικά ζητήματα που αφορούν τα προσωπικά δεδομένα, τη συμπερίληψη και την ενσωμάτωση, τότε καθυστερούν να μπουν σε παραγωγική διαδικασία», παρατηρεί ο Τάσος Κούτλας, Deputy VP Digital Solutions Europe, FFW μιλώντας στο πάνελ που είχα την ευκαιρία να συντονίσω στο πλαίσιο της φετινής έκθεσης Beyond στη Θεσσαλονίκη.
Είναι πράγματι πολύ ενδιαφέρον να αναλογιστεί κανείς ότι η ραγδαία αναπτυσσόμενη τεχνολογική μας εξέλιξη μπορεί να «βρει τοίχο» εάν δεν λάβει καθόλου υπόψη παράγοντες που αποτελούν τους συνδετικούς κρίκους για την κοινωνική ευημερία, όπως είναι η συμπερίληψη, η ενσωμάτωση και η συμμετοχικότητα. Άλλωστε, η θεωρία της συμμετοχικής δημοκρατίας που αναπτύχθηκε από τη δεκαετία του 1960 -έχοντας στον πυρήνα της τα αντιπολεμικά κινήματα της ενηλικιωμένης μεταπολεμικής γενιάς σε Ευρώπη και ΗΠΑ- αποτελεί τη θεμελιώδη βάση των θεωριών που ακολουθούν όλες τις εφαρμογές που αναπτύσσονται στο πλαίσιο του λεγόμενου Web 3: αποκεντρωμένη οικονομία, πλήρης διαφάνεια, μεταφορά του ψηφιακού πλούτου στον έλεγχο των πολιτών και όχι των μεγάλων οργανισμών.
Τι γίνεται όμως στην πράξη; «Νομίζουμε ότι είμαστε ελεύθεροι, αλλά δεν είμαστε. Οι σχεδιαστές τεχνολογίας αποφασίζουν για εμάς και σε κάποιες περιπτώσεις η τεχνολογία μπορεί να γίνει ακόμη κι εχθρός της δημοκρατίας», υποστηρίζει σε συνέντευξή του στο Fortune ο Rasmus Wiinstedt Tscherning, keynote speaker της Beyond και ιδρυτής του Creative Business Network. «Πολύ απόλυτο είναι αυτό που λες», του απάντησα, ενώ συζητούσαμε για την ομιλία του που είχε πραγματοποιηθεί λίγη ώρα νωρίτερα στο Pavilion 12 της Helexpo. «Εάν η τεχνολογία αφήσει εκτός μεγάλα κοινωνικά στρώματα, τότε θα οδηγήσει πολλούς ανθρώπους στον εξτρεμισμό», μου απαντά. «Όμως η τεχνολογία είναι το μέσο, δεν είναι από μόνη της κακή».
Επομένως το μεγάλο ζήτημα που προκύπτει είναι το πώς, και όχι το γιατί. Πώς θα ενσωματωθούν οι πολίτες στις νέες τεχνολογίες που έρχονται να καλύψουν ολοένα και περισσότερες πτυχές της καθημερινότητάς μας; Πώς θα βελτιώσουν τον τρόπο που ζούμε και εργαζόμαστε; Πώς θα προχωρήσουν όλους μας μπροστά, χωρίς να αφήσουν πίσω τους κανέναν;
Η λύση έρχεται από την εξέλιξη
«Μεγάλη έμφαση στα επόμενα χρόνια θα δοθεί στο λεγόμενο auto AI. Αυτό σημαίνει πως οι πλατφόρμες θα επιτρέπουν στον χρήστη να χρησιμοποιεί ακόμη πιο εύκολα τα ψηφιακά εργαλεία, χωρίς να χρειάζεται τόσο μεγάλη εκμάθηση τεχνικών ικανοτήτων», εξήγησε ο Στέφανος Κόλλιας, πρόεδρος του Εθνικού Δικτύου Υποδομών Τεχνολογίας και Έρευνας και συνομιλητής μου στο πάνελ της Beyond. Ο καθηγητής του ΕΜΠ βλέπει, μάλιστα, τη συγκεκριμένη εξέλιξη να έρχεται αμέσως μετά την επόμενη πενταετία, αρκεί να «κουμπώσει» σε αυτή ένας παράγοντας ζωτικής σημασίας: η εμπλοκή των χρηστών για την αναβάθμιση των δεξιοτήτων τους και την εξοικείωσή τους με τις νέες τεχνολογίες.
«Έχουμε παρατηρήσει ότι η κοινωνία είναι τεχνοφοβική. Όταν έχει βρει έναν τρόπο να παίρνει αυτό που θέλει, πολύ δύσκολα το αλλάζει. Όμως το πρόσφατο παράδειγμα με την πανδημία έδειξε το πώς μπορεί να προσαρμοστεί ο άνθρωπος», συμπλήρωσε στην ίδια συζήτηση ο Αθανάσιος Κακαρούντας, Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. «Ανήκω στον χώρο του hardware. Εμείς φτιάχνουμε έξυπνες συσκευές. Και όταν αυτές βελτιώνουν την καθημερινότητά μας, εμείς θα το αποδεχτούμε. Και όταν το αποδεχτούμε θα γίνει μέρος της ζωής μας» σημειώνει, κάνοντάς με να σκεφτώ κάτι που μπορεί να μην είχε περάσει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο από το μυαλό μου, αλλά σίγουρα είχε «στριφογυρίσει» πολλές φορές στο παρελθόν: οι ίδιες οι τεχνολογίες AI ίσως να είναι αυτές που θα καθορίσουν κατά πόσο θα διεισδύσουν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα ομαλά και με χαρακτήρα ισονομίας και συμπερίληψης.
Εδώ όμως επιστρέφουμε στις δύο αρχικές παρατηρήσει του άρθρου. Πρώτον, ότι η τεχνολογία κατασκευάζεται από ανθρώπους, και δεύτερον ότι ο χαρακτήρας της συμπερίληψης είναι κάτι το οποίο θα καθορίσει ο δημιουργός και όχι το ρομπότ. «Φανταστείτε ένα τραπεζικό μοντέλο AI για έναν πολίτη που ζει σε μια κακόφημη περιοχή», λέει ο Τάσος Κούτλας. «Υπάρχει κίνδυνος [με βάση τις επικρατούσες μεταβλητές] ένα μοντέλο ΑΙ να τον χρεώσει με υψηλότερο επιτόκιο για την πιστωτική του κάρτα, ούτως ώστε να ισοσκελίσει το ενδεχόμενο να μην αποπληρώσει τα χρέη του. Γιατί [η τεχνητή νοημοσύνη] έχει εξάγει ως συμπέρασμα πως όσοι κατοικούν σε υποβαθμισμένες περιοχές έχουν κακό πιστωτικό προφίλ. Εδώ εγείρονται ξεκάθαρα ζητήματα ισότητας, ισονομίας και ελευθερίας. Εμείς ως κοινωνία δεν θέλουμε να φτάσουμε εκεί, αλλά στην αντίθετη κατεύθυνση».
Ο παράγοντας κέρδος και η μεγάλη απόφαση όλων μας
«Έρευνες δείχνουν ότι μεγάλο ποσοστό νέων κοριτσιών που χρησιμοποιούν το Instagram μετά νιώθουν πάρα πολύ άσχημα. Και το Instagram το γνωρίζει αλλά δεν κάνει κάτι, γιατί πρώτα από όλα κοιτά τα κέρδη. Γιατί οι εταιρείες κοιτούν πρώτα τα κέρδη», λέει στη συνέντευξή του ο Rasmus Wiinstedt Tscherning. Πράγματι, ρεπορτάζ που είδε το φως της δημοσιότητας πριν από περίπου έναν χρόνο κάνει συγκεκριμένη αναφορά στο γεγονός ότι η Facebook (νυν Meta) γνώριζε πολύ καλά μέσω εσωτερικών ερευνών τις αρνητικές συνέπειες της πλατφόρμας του Instagram στην ψυχολογία νεαρών κοριτσιών. Και δεν έκανε τίποτε.
Το ζήτημα, λοιπόν, που προκύπτει είναι διπλό. Θα μπουν τα κέρδη και τα εταιρικά συμφέροντα που ηγούνται των τεχνολογικών εξελίξεων πίσω από τις κοινωνικές ανάγκες; Θα επιμείνουν οι εργαζόμενοι σε απαρχαιωμένες πρακτικές ή θα φροντίσουν να επανεκπαιδευτούν και να αυτό-βελτιωθούν για να μην χάσουν το ψηφιακό τρένο; Για τον Θεόφιλο Βασιλειάδη, CEO του kariera.gr, το κομμάτι της επανεκπαίδευσης είναι τόσο κρίσιμο, που αν δεν το προσέξουμε θα αποβεί καταστροφικό. «Υπάρχει μια βόμβα στα θεμέλια οικονομίας και κοινωνίας. Είναι η διαδικασία reskilling και upskilling. Είναι κάτι που έχουμε υποτιμήσει πάρα πολύ και για να γίνει [σωστά] χρειάζεται μεγάλο κόπο», είπε σε πάνελ συζήτησης που είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω.
Για την Ράνια Σβορώνου, την οποία παρακολούθησα ως θεατής, η κατάσταση στις ΗΠΑ συν-διαμορφώνεται από τα ίδια τα στελέχη. Στη συζήτηση που αφορούσε την ενσωμάτωση των γυναικών στην τεχνολογία, η Executive Design Director, IBM Consulting παρατήρησε ότι στις ΗΠΑ οι γυναίκες executives αποτελούν role models για τις νέες γυναίκες που θέλουν να κάνουν καριέρα στις επιχειρήσεις με επίκεντρο την τεχνολογία – και όχι μόνο. «Όμως αν θέλουμε να δούμε αλλαγή στο γραφείο, πρέπει να ξεκινήσουμε από το σπίτι», είπε, κάνοντας εντελώς ξεκάθαρο το τι χρειάζεται για να γκρεμίσουμε προκαταλήψεις του παρελθόντος.
Άλλωστε, είτε το θέλουμε είτε όχι, οι ζωές μας δεν θα είναι οι ίδιες στο άμεσο μέλλον. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι ένα τεράστιο κομμάτι της ανθρωπότητας θα ζει ως το 2050 σε μεγα-πόλεις (2,5 δισ. περισσότεροι σύμφωνα με τον ΟΗΕ), η τεχνολογία είναι μια από τις ελάχιστες λύσεις που θα καταστήσουν τη ζωή αυτών των μαζών βιώσιμη, λειτουργική, και πάνω από όλα δίκαιη. Εκεί στοχεύουν και οι τεχνολογίες των λεγόμενων smart cities, των έξυπνων πόλεων: Κάτι παραπάνω από αισθητήρες και σηματοδότες. «Ένα οικοσύστημα που δημιουργεί λύσεις», όπως είπε ο CEO της Yodiwo, Αλέξανδρος Μανιατόπουλος, στο δικό του discussion πάνελ. «Αρκεί», κατέληξε, «να υπάρχει ένα όραμα. Ένα πλάνο. Και να μην δούμε τον ψηφιακό μας μετασχηματισμό αποσπασματικά».
