To «ηφαίστειο» της Ισλανδίας ξυπνά ξανά

του Σάιρους Σανάτι

Η αποκάλυψη της αμφίβολης οικονομικής ανάκαμψης της Ισλανδίας θα μπορούσε να έχει σοβαρότατες επιπτώσεις στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Από το 2008, η μικρή αυτή χώρα κατάφερε να αποφύγει μία συνολική οικονομική διάλυση χάρις στους ελέγχους κεφαλαίου που επέβαλλε η κυβέρνηση, οι οποίοι απέτρεψαν τη συντριβή του εθνικού νομίσματος. Παράλληλα, οι τράπεζες-ζόμπι της χώρας γλίτωσαν την ολική κατάρρευση χάρις σε παρελκυστικές τακτικές που τους επέτρεψαν να αποφεύγουν τη διευθέτηση των υποχρεώσεών τους προς τους πιστωτές.

Όμως, τα τείχη που έχτισε η κυβέρνηση και οι τράπεζές της για να προστατέψουν τον πληθυσμό από τον έξω κόσμο έχουν εν τέλει αρχίσει να γκρεμίζονται. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν πολλά που να μπορεί να κάνει η Ισλανδία σε αυτό το σημείο για να σωθεί· θα αναγκαστεί να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα. Η μεγαλύτερη ανησυχία αφορά τις επιπτώσεις άλλης μιας ισλανδικής νομισματικής κρίσης στην Ευρώπη μέσα στους επόμενους μήνες.

Εξάλλου, η θεαματική κατάρρευση της Ισλανδίας το 2008 συνέβαλλε στην ανάφλεξη της ευρωπαϊκής κρίσης χρέους καθώς εξέθεσε τις αδυναμίες του τραπεζικού συστήματος της περιοχής. Μία επόμενη κατάρρευση θα μπορούσε να τροφοδοτήσει εκ νέου τους φόβους των επενδυτών και να παγιώσει το αίσθημα του πανικού σε όλη την ήπειρο.

Από την άνοδο στην πτώση
Στα χρόνια της οικονομικής ανόδου, η Ισλανδία διοικείτο περισσότερο σαν αμοιβαίο κεφάλαιο υψηλού κινδύνου παρά σαν κυρίαρχο κράτος. Οι τρεις βασικές της τράπεζες συσσώρευσαν πόρους απ’ όλη την υφήλιο, η αξία των οποίων στην έξαρση του φαινομένου ισοδυναμούσε με το δεκαπλάσιο του ισλανδικού Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος. Και ο τρόπος με τον οποίο μπορούσαν να έλκουν αυτό τον τεράστιο όγκο κεφαλαίου ήταν με το να υπόσχονται στους καταθέτες -ιδιαίτερα από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ολλανδία- αποδόσεις πολλαπλάσιες απ’ αυτές που μπορούσαν να βρουν πίσω στις χώρες τους.

Για κάποια περίοδο, οι τράπεζες ήταν σε θέση να τηρούν τις υποσχέσεις τους καθώς δανείζονταν φτηνά σε ένα νόμισμα και δάνειζαν σε άλλα νομίσματα που είχαν υψηλότερα επιτόκια. Αυτό τους επέτρεψε να δανείσουν δισεκατομμύρια ισλανδικές κορώνες στον πληθυσμό, τροφοδοτώντας μία φούσκα ακινήτων ασύλληπτων διαστάσεων.

Τελικά, όλο αυτό το οικοδόμημα κατέρρευσε. Το εμπόριο carry που είχε φουσκώσει τα τραπεζικά κέρδη εξαφανίστηκε, ενώ ένα μεγάλο μέρος των στεγαστικών δανείων αποδείχθηκε  επισφαλές. Η οικονομία της Ισλανδίας άρχισε να γκρεμίζεται, πέφτοντας σε έναν καταστροφικό φαύλο κύκλο υποτίμησης -πληθωρισμού που απείλησε να εκμηδενίσει την αξία της ισλανδικής κορώνας έναντι των υπόλοιπων νομισμάτων και να εξαφανίσει τις αποταμιεύσεις των πολιτών της εν μια νυκτί.

Διαβάστε ακόμη: Ο «Δράκος» στο νησί της φωτιάς και του πάγου

Η ισλανδική κυβέρνηση αντέδρασε γρήγορα και με τη βοήθεια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου εισήγαγε ελέγχους κεφαλαίου ώστε να περιορίσει τη ροή χρήματος προς και από τη χώρα. Αυτό συγκράτησε την αξία του νομίσματος. Την ίδια στιγμή, το ΔΝΤ δάνεισε στην Ισλανδία περίπου 5 δισεκατομμύρια δολάρια για να σταθεροποιηθεί. Το ποσό ίσως να μην φαίνεται μεγάλο, αλλά στην πραγματικότητα αντιστοιχεί σε πάνω από το 1/3 του ισλανδικού ΑΕΠ.

Η ισλανδική οικονομία εμφανίζεται να αναπτύσσεται ταχύτερα από τις περισσότερες ευρωπαϊκές οικονομίες. Η ανεργία έχει πέσει από το 8% που ήταν το 2009 στο μισό. Την ίδια στιγμή, η καταναλωτική εμπιστοσύνη αυξάνεται όπως και ο τουρισμός, ο ένας από τους δύο βασικούς τομείς της ισλανδικής οικονομίας – ο άλλος είναι η αλιεία. Όλα αυτά δείχνουν ότι η Ισλανδία έχει ανακάμψει – τουλάχιστον αυτό λένε οι περισσότεροι οικονομολόγοι, αλλά και το ΔΝΤ.

Είναι πραγματική η ανάκαμψη της ισλανδικής οικονομίας;
Μισό λεπτό, όμως. Η Ισλανδία έχει επιτύχει ελάχιστη πρόοδο στην αντιμετώπιση των οικονομικών ζητημάτων της. Η κυβέρνηση και οι τράπεζες απλώς υιοθέτησαν μέτρα σχεδιασμένα να καθυστερήσουν τα συμπτώματα του προβλήματος, και όχι να αντιμετωπίσουν την ασθένεια. Οι έλεγχοι κεφαλαίου που επιβλήθηκαν από την κυβέρνηση το 2008 βρίσκονται ακόμα σε ισχύ, αναγκάζοντας τους πολίτες και το συνταξιοδοτικό ταμείο της χώρας να επενδύουν κυρίως στην Ισλανδία.

Την ίδια στιγμή, οι ισλανδοί καταναλωτές δυσκολεύονται να βρουν ξένα αγαθά, αναγκαζόμενοι να αγοράζουν λιγότερο επιθυμητά εγχώρια προϊόντα, τονώνοντας έτσι τεχνητά την οικονομία. Εν τω μεταξύ, τα υψηλά επιτόκια έχουν καταστήσει ακριβό το δανεισμό. Στην πραγματικότητα, οι τράπεζες-ζόμπι της Ισλανδίας δεν δανείζουν πλέον· είναι πολύ απασχολημένες με την αντιμετώπιση των κακών δανείων με τα οποία είναι φορτωμένες.

Η πραγματική παραγωγή στην Ισλανδία παραμένει σε επίπεδα κατά 10% χαμηλότερα από την περίοδο πριν την κρίση. Και παρόλο που το ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 2,9% το 2011, η αύξησή του επιβραδύνθηκε στο 1,6% πέρυσι και αναμένεται να πέσει ακόμα περισσότερο φέτος. Όταν ο πληθυσμός αναγκάζεται να αγοράσει μόνο ισλανδικά προϊόντα και να επενδύσει μόνο σε ισλανδικές επενδυτικές ευκαιρίες, τότε καταλήγει να περιορίζει τις δαπάνες του.

Διαβάστε ακόμη: Οι πλούσιοι Ευρωπαίοι γίνονται πλουσιότεροι παρά την κρίση 

Πράγματι, τα επίπεδα εγχώριας κατανάλωσης και επένδυσης έχουν μειωθεί κατά 20% σε σχέση με τα επίπεδα πριν την κρίση και συνεχίζουν να μειώνονται. Οι Ισλανδοί, αντιθέτως, επιλέγουν να αποπληρώσουν τα χρέη τους, γεγονός το οποίο είναι μεν θετικό αλλά αποβαίνει σε βάρος της οικονομικής ανάπτυξης. Και παρά την τάση αποπληρωμής των χρεών, το επίπεδο ιδιωτικού και εταιρικού χρέους παραμένει υψηλό, στο 109% και στο 170% του ΑΕΠ αντίστοιχα.

Οι Ισλανδοί, απογοητευμένοι με την επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης, εξέλεξαν τον περασμένο Μάιο ένα νέο κυβερνητικό συνασπισμό, τον ίδιο που βρισκόταν στην εξουσία τα χρόνια της οικονομικής ανόδου. Η νέα κυβέρνηση υποσχέθηκε προεκλογικά να άρει τους περιορισμούς κεφαλαίου και να πιέσει τις τράπεζες να μειώσουν το κεφάλαιο αποπληρωμής των στεγαστικών δανείων. Η S&P αναθεώρησε προς τα κάτω, σε «αρνητικές», τις προοπτικές της ισλανδικής οικονομίας, εκφράζοντας την ανησυχία της ότι η νέα κυβέρνηση ίσως υλοποιήσει τα σχέδιά της. Το ΔΝΤ έχει εκφράσει παρόμοιες επιφυλάξεις.

Η Ισλανδία έχει λίγες καλές λύσεις. Αν οι περιορισμοί στη ροή κεφαλαίων μείνουν στη θέση τους, η οικονομία θα συνεχίσει να συρρικνώνεται. Αν αυτοί αρθούν, οι Ισλανδοί θα βγάλουν στο εξωτερικό ό,τι ρευστό  διαθέτουν. Η νέα κυβέρνηση λέει ότι οι ξένες άμεσες επενδύσεις θα αντισταθμίσουν τις εκροές κεφαλαίων, αλλά αυτή η εκτίμηση είναι μάλλον υπερ-αισιόδοξη, αν όχι εντελώς λανθασμένη. Η άρση των κεφαλαιακών ελέγχων θα μειώσει δραματικά τις τιμές των κατοικιών και άλλων περιουσιακών στοιχείων, οδηγώντας σε άλλον ένα τραπεζικό πανικό. Πιστεύει άραγε η ισλανδική κυβέρνηση ότι οι ξένοι επενδυτές θα σπεύσουν να έρθουν στη χώρα, εν μέσω ενός τέτοιου χάους;

Μια μικρογραφία της ευρωπαϊκής κρίσης χρέους
Η Ισλανδία είναι μικρή, και γι’ αυτό ίσως κάποιοι δεν τη θεωρούν ως σημαντικό γρανάζι στην ευρωπαϊκή μηχανή. Αλλά η Ισλανδία αντιμετωπίζει πολλά από τα ζητήματα που πλήττουν και κάποιες από τις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές οικονομίες. Για παράδειγμα, περιορισμοί κεφαλαίων θεσμοθετήθηκαν σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, ύστερα από το ξέσπασμα της κρίσης χρέους. Το πώς και το πότε θα επιλέξουν αυτά τα κράτη να άρουν αυτούς τους περιορισμούς θα έχουν σημαντική επίδραση στην αξία του Ευρώ και άρα στην οικονομική κατάσταση ολόκληρης της ηπείρου.

Επιπλέον, οι τράπεζες της Ισλανδίας έχουν κοινά χαρακτηριστικά με εκείνες της Ισπανίας, εφόσον και οι δύο χρηματοδότησαν μία άνθιση της αγοράς κατοικίας που μετά αποδείχθηκε φούσκα. Ο τρόπος με τον οποίο οι ισλανδικές τράπεζες θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα των κακών δανείων τους μετά την άρση των κεφαλαιακών ελέγχων θα επιδράσει σημαντικά στον τρόπο με τον οποίο οι επενδυτές θα επιλέξουν να δουν την Ισπανία και τα τραπεζικά της ζητήματα.

 Διαβάστε ακόμη: ΕΕ: Οι τράπεζες μείωσαν κατά 5.500 τα υποκαταστήματά τους

Οι τράπεζες της Ισλανδίας αναμένεται να μετακυλήσουν απώλειες 75% -100% στους επενδυτές και στους μεγαλοκαταθέτες τους, πολλοί εκ των οποίων είναι αντισταθμιστικά αμοιβαία κεφάλαια υψηλού κινδύνου που επίσης αγοράζουν και πουλούν δημόσιο χρέος και την ασφάλιση που συνδέεται με αυτό. Ο τρόπος αντίδρασης αυτών των hedge funds θα μπορούσε να αντιγραφεί στην Ιταλία ή τη Γαλλία, όπου το δημόσιο χρέος συνεχίζει να αυξάνεται σε σχέση με το μέγεθος των οικονομιών τους.

Η Ισλανδία δεν πρέπει να αγνοηθεί. Εν τέλει, ήταν η πρώτη χώρα που κατέρρευσε κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης και ήταν επίσης μία από τις πρώτες που είδε το ΑΕΠ της να ανακάμπτει. Το μικρό της μέγεθος και η μάλλον απλή διάρθρωση της οικονομίας της σημαίνουν ότι είναι δυσκολότερο γι’ αυτήν να θάψει τα προβλήματά της κάτω από ένα σωρό μπερδεμένων νομισματικών δράσεων.

Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι η Ισλανδία θα κληθεί να αντιμετωπίσει τα προβλήματά της πολύ συντομότερα απ’ ότι μεγαλύτερες χώρες που βρίσκονται σε παρόμοια κατάσταση. Οι επενδυτές θα παρακολουθούν με ενδιαφέρον τις κινήσεις της νέα ισλανδικής κυβέρνησης. Αν αποτύχει, η υπόλοιπη Ευρώπη θα μπορούσε κάλλιστα να αποτύχει αμέσως μετά.