Βusiness στα Βαλκάνια με σωστή στρατηγική

Το πρώτο πράγμα που σε εντυπωσιάζει όταν συναντάς τον Ευθύμη Ναυρίδη είναι η ευγένειά του. Σπανίζει στις μέρες μας, πόσο μάλλον όταν συνοδεύεται από ένα χαμόγελο που νιώθεις ότι πηγάζει μέσα από την καρδιά του. Δικηγόρος με μεγάλη δραστηριότητα από το 2010 στα Βαλκάνια, πρόσφατα διοργάνωσε μια δημοσιογραφική αποστολή, στο πλαίσιο της υποστήριξης των εκδηλώσεων GR-EAT της πρεσβείας της Ελλάδας στα Τίρανα. Στόχος των GR-EAT είναι η γνωριμία των αλβανικών επιχειρήσεων, καθώς και του καταναλωτικού κοινού, με επιλεγμένα ελληνικά τρόφιμα και ποτά, ενώ, παράλληλα, παρέχουν στις επιχειρήσεις ιδανική ευκαιρία για δικτύωση, μέσω των GR-EAT Gala Dinners.

Πιο συγκεκριμένα, αφορμή για το ταξίδι εξπρές στα Τίρανα, ήταν η χορηγία από την Egna Law Firm Navridis & Associates, της εκδήλωσης για την προβολή του ελληνικού οίνου στην αλβανική αγορά, με τον έξυπνο τίτλο GREAT WINES: «A Greek Symposium: Wine Tasting» στο ξενοδοχείο PLAZA TIRANA.

Στο πλαίσιο αυτό, ζητήσαμε από τον Ευθύμη Ναυρίδη, που είναι νομικός σύμβουλος ελληνικών εταιρειών, αλλά και αλβανικών και άλλων χωρών της περιοχής των Βαλκανίων, μια συνέντευξη για όλα όσα πρέπει να γνωρίζει ένας Έλληνας επιχειρηματίας που θέλει να δραστηριοποιηθεί σε μια αγορά 70 εκατ. κατοίκων. Ποιοι είναι οι κλάδοι της αγοράς με το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ποια τα κίνητρα για επενδύσεις, ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες της ευρύτερης περιοχής, η φορολογία, αλλά και πώς αξιολογεί τη νοοτροπία των γειτόνων μας.

Fortune: Τι σας οδήγησε να δραστηριοποιηθείτε εκτός Ελλάδας και ειδικά στα Βαλκάνια;

Eυθύμης Ναυρίδης: Όταν άρχισε η οικονομική κρίση στην πατρίδα μας το 2009-2010, προέβλεψα ότι η κρίση αυτή θα ήταν και πολύ μεγάλη, και θα κρατούσε πολλά χρόνια. Ίσως επειδή είμαι αισιόδοξος και ανήσυχος άνθρωπος, αποφάσισα να αντιμετωπίσω την επερχόμενη κατάσταση όχι παθητικά, αλλά επιθετικά. Στην Ελλάδα ερχόταν η κρίση, όμως στις γειτονικές μας χώρες οι ρυθμοί ανάπτυξης ήταν μεγάλοι. Σκέφτηκα λοιπόν τότε, ότι εγώ ως επαγγελματίας είμαι Bαλκάνιος. Τα Βαλκάνια έχουν 70 εκατομμύρια κατοίκους, η Ελλάδα μόνο 10 και αποφάσισα να απευθύνομαι στους πολλούς και όχι στους λίγους. Έτσι ξεκινήσαμε δειλά στην αρχή, με ένα μικρό γραφείο στο Βουκουρέστι, ακολούθησαν τα Τίρανα, ύστερα η Πρίστινα, η Σόφια, τα Σκόπια και πολύ σύντομα θα είμαστε και στο Βελιγράδι. Η οικονομική κρίση λοιπόν ήταν το κίνητρο για να δραστηριοποιηθώ εκτός Ελλάδας.

Ποια είναι τα κίνητρα για να επιχειρήσει ή να επενδύσει ένας Έλληνας στα Τίρανα, στη Σόφια, στα Σκόπια και ποια, από την εμπειρία σας, τα εμπόδια που πιθανόν θα συναντήσει;

Είναι πολλά τα κίνητρα, τα κυριότερα όμως κατά τη γνώμη μου, είναι οι χαμηλότεροι μισθοί και η φορολογία. Όμως εδώ θα ήθελα να επισημάνω κάτι. Πιστεύω ότι είναι λάθος να θέλει ένας επιχειρηματίας να μεταφέρει τη δραστηριότητα του σε μία από τις χώρες αυτές μόνο και μόνο για να πληρώνει λιγότερους φόρους. Κι αυτό διότι ο ένας λόγος είναι ότι δεν γίνεται, δεν επιτρέπεται, να έχει έδρα μία επιχείρηση, στην Αλβανία, στη Ρουμανία ή στη Βουλγαρία, να τιμολογεί εκεί, άρα και να φορολογείται εκεί, και από την άλλη η δραστηριότητα της να ασκείται αποκλειστικά στην Ελλάδα. Το κάνουν όμως πολλοί. Δεν μπορώ εγώ να τιμολογώ και να πληρώνομαι στη Βουλγαρία για δικαστήρια που κάνω στη Ελλάδα. Ο δεύτερος λόγος είναι το κόστος. Είναι πολλοί επαγγελματίες, που πληρώνουν πράγματι υψηλούς φόρους και γι΄ αυτό βλέπουν προς τα έξω. Το να κάνω όμως μία εταιρεία σε άλλη χώρα, συνεπάγεται και έξοδα. Η ίδρυση της εταιρείας έχει κόστος. Αμοιβή δικηγόρου, λογιστή, μεταφράσεις, πληρεξούσια, μετάβαση τουλάχιστον μία φορά κατά τη σύσταση, άνοιγμα λογαριασμού σε Τράπεζα, και κυρίως συνεχή παρακολούθηση! Πρέπει λοιπόν να σκεφτεί πόσο φόρο, πάνω – κάτω, μπορεί να εξοικονομήσει και πόσο θα του στοιχίσει η ίδρυση της εταιρείας. Άλλο πρόβλημα είναι η διαφορετικότητα των ανθρώπων, η νοοτροπία, ο επαγγελματισμός. Δεν είναι το ίδιο ο Έλληνας, ο Ρουμάνος, ο Βούλγαρος, ο Αλβανός, ο Σέρβος. Κάτι που για εμάς «εννοείται», για τον άλλο δεν «εννοείται». Τα πραγματικά κίνητρα είναι η μεγάλη αγορά, η αγορά των 70 εκατομμυρίων και μετά είναι το φτηνό εργατικό κόστος και εφ’ όσον απευθυνόμαστε σ’ αυτή την αγορά, είναι και η χαμηλή φορολογία.

Το πρόβλημα της διαφθοράς είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα στις χώρες αυτές; Μπορεί, κατά τη γνώμη σας, ένας Έλληνας επιχειρηματίας να το παρακάμψει;

Η διαφθορά βεβαίως και είναι υπαρκτό πρόβλημα σ’ αυτές τις χώρες. Εγώ δεν γνωρίζω τον τρόπο με τον οποίο μπορεί κάποιος να το παρακάμψει. Δεν παρακάμπτεται. Αντιμετωπίζεται όμως. Πώς; Με το να είμαστε προσεκτικοί, να μην κάνουμε επιπόλαιες κινήσεις, να μην είμαστε εύπιστοι, και να μη θεωρούμε τίποτα αυτονόητο. Και πάνω απ’ όλα να συνειδητοποιήσουμε ότι οι δουλειές δεν γίνονται με e-mail και τηλέφωνα, ούτε με τον αυτόματο πιλότο. Οι δουλειές γίνονται με προσωπικές επαφές. Να κοιτάξεις τον άλλον στα μάτια, να δεις το βλέμμα του, τις κινήσεις του, να μάθεις κάτι γι’ αυτόν, να μάθει και αυτός για εσένα.

Από το 2010, που η Ελλάδα αντιμετωπίζει μια βαθιά και παρατεταμένη κρίση, πώς μας αντιμετωπίζουν, αλήθεια, οι γείτονες;

Σε γενικές γραμμές οι γείτονες μας αντιμετωπίζουν μάλλον θετικά. Μπορεί να είμαστε διαφορετικοί, όπως είπα προηγουμένως, να έχουμε διαφορετική νοοτροπία, αλλά όπως και γεωγραφικά είμαστε πιο κοντά τους, έτσι και ως νοοτροπία είμαστε πιο κοντά. Πιστεύω λοιπόν πως μας προτιμούν περισσότερο απ’ όσο τους δυτικοευρωπαίους ή άλλους λαούς από πιο μακρινές χώρες.

Είστε νομικός σύμβουλος Ελληνικών εταιρειών αλλά και αλβανικών και άλλων χωρών. Πώς σας αντιμετωπίζουν ως Έλληνα οι φορείς και οι υπηρεσίες στις χώρες αυτές;

Στην αρχή μας αντιμετώπισαν μάλλον επιφυλακτικά, καμιά φορά ίσως και με καχυποψία. Πιστεύω όμως πως πολύ γρήγορα δουλεύοντας με συνέπεια και υπευθυνότητα κερδίσαμε την εμπιστοσύνη τους. Ξέρετε, πρέπει να πείσουμε ότι είμαστε σωστοί επαγγελματίες, ότι δεν πήγαμε στη χώρα τους για να κάνουμε «αρπαχτή» και να φύγουμε. Δεν θα σε εμπιστευτούν μόνο και μόνο επειδή είσαι Έλληνας. Θα σε εμπιστευτούν, όταν τους πείσεις πως είσαι σωστός επαγγελματίας.

Εμείς σε όλες αυτές τις χώρες ξεκινήσαμε υποστηρίζοντας ελληνικές επιχειρήσεις. Σήμερα κανένα από τα γραφεία μας δεν έχει μόνο Έλληνες πελάτες. Στο πελατολόγιο μας περιλαμβάνονται πολλές ξένες επιχειρήσεις, κυρίως ιταλικές και τούρκικες, αλλά και ντόπιες – αλβανικές στο γραφείο των Τιράνων, Ρουμανικές στο γραφείο του Βουκουρεστίου. Και μας εμπιστεύονται γιατί, κακά τα ψέματα, στη δουλειά τη δική μου, του δικηγόρου και πιο επαγγελματίες είμαστε και πιο καταρτισμένοι. Όσο για το πώς μας αντιμετωπίζουν οι φορείς και οι υπηρεσίες, θα σας έλεγα ότι από τη στιγμή που εμείς είμαστε σωστοί και η αντιμετώπιση από αυτούς είναι σωστή.

Ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που εσείς, προσωπικά, αντιμετωπίσατε έως σήμερα;

Δεν θυμάμαι να έχω αντιμετωπίσει κάποιο σοβαρό πρόβλημα. Το μόνο, ίσως, πρόβλημα είναι ότι είμαι υποχρεωμένος τόσο εγώ, όσο και οι συνεργάτες μου από το γραφείο της Αθήνας να ταξιδεύουμε διαρκώς, γιατί οι δουλειές με αυτόματο πιλότο δεν γίνονται. Πολύ περισσότερο στη δική μας δουλειά που η εποπτεία πρέπει να είναι διαρκής. Δεν μπορείς να αφήσεις τον συνεργάτη σου σε μία ξένη χώρα να χειριστεί την υπόθεση του πελάτη που εμπιστεύτηκε το δικό σου γραφείο, όπως εκείνος νομίζει. Πρέπει να είσαι από πάνω του, να τον καθοδηγείς. Και κάτι ακόμη. Πρέπει κανείς να επιλέξει με ιδιαίτερη προσοχή τους συνεργάτες του, με βάση και την επιστημονική τους επάρκεια, καθώς σ’ αυτές τις χώρες πέρα από τα πολύ καλά δημόσια πανεπιστήμια, υπάρχουν και πολλά ιδιωτικά πανεπιστήμια από τα οποία κάποια είναι καλά, κάποια όχι.

Είναι οι χώρες των Βαλκανίων στις οποίες δραστηριοποιήστε γενικά εχθρικές προς την επιχειρηματικότητα ή όχι; Δίνουν κίνητρα σε νέους επιχειρηματίες;

Όλες ανεξαιρέτως οι χώρες στις οποίες δραστηριοποιόμαστε κάθε άλλο πάρα εχθρικές είναι προς την επιχειρηματικότητα. Τουναντίον, δίνουν κίνητρα, προσελκύουν επενδύσεις. Οι φορολογικοί συντελεστές, ο ΦΠΑ σε όλες αυτές τις χώρες είναι πολύ χαμηλότεροι από ότι σε εμάς και αυτός είναι και ο λόγος που οι γειτονικές μας αυτές χώρες έχουν προσελκύσει εταιρείες και από πολλά άλλα κράτη.

Το 2000, το ΑΕΠ όλων των Βαλκανικών χωρών ισοδυναμούσε με το ΑΕΠ της Ελλάδας. Σήμερα, το ΑΕΠ της Ελλάδας συρρικνώνεται και η Ρουμανία για παράδειγμα είναι μια ραγδαία αναπτυσσόμενη οικονομία. Τι σημαίνει αυτό πρακτικά για τις Ελληνικές επιχειρήσεις;

Ό,τι σημαίνει για τα 10 εκατομμύρια των Ελλήνων. Να μας βάλει σε σκέψεις! Και δεν είναι μόνο η Ρουμανία. Όλες αυτές οι χώρες αναπτύσσονται με ταχύτατους ρυθμούς. Είμαστε υποχρεωμένοι και εμείς να αλλάξουμε νοοτροπία και να πιστέψουμε στις ικανότητές μας. Πιστεύω πως ακόμη και σήμερα τους λαούς αυτούς τους αντιμετωπίζουμε υπεροπτικά και αυτό είναι τεράστιο λάθος. Από τη στιγμή που αποφασίζουμε να δραστηριοποιηθούμε σ΄ αυτές τις χώρες, την νοοτροπία αυτή οφείλουμε να την αποβάλουμε. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να συνεργαστούμε μαζί τους. Οι άνθρωποι αυτοί δεν υστερούν σε τίποτα από μας.

Αρκετές ελληνικές επιχειρήσεις, μέσα στην κρίση, μετέφεραν τη φορολογική τους έδρα κυρίως στη Βουλγαρία. Πώς το αξιολογείτε;

Το αξιολογώ ως απόλυτα λογικό δεδομένου ότι όλοι γνωρίζουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει σήμερα ο Έλληνας επιχειρηματίας. Οι υψηλοί φορολογικοί συντελεστές και ο επίσης υψηλός ΦΠΑ είναι οι κυριότεροι λόγοι που έχουν οδηγήσει τις επιχειρήσεις αυτές εκτός Ελλάδος.

Το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο και ο Δήμος των Τιράνων, σε συνεργασία με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς της Αλβανίας, διοργανώνουν τον Σεπτέμβριο φεστιβάλ καινοτομίας για τα Βαλκάνια με σκοπό να ενώσουν εταιρείες που δραστηριοποιούνται στους τομείς τουρισμού, τεχνολογίας τροφίμων, οικολογίας (start-ups), καθώς και ενέργειας, τηλεπικοινωνιών, τραπεζικών και χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών.

Υπάρχει περιθώριο συνεργειών στους τομείς αυτούς; Ποιους άλλους τρόπους συνεργασίας μπορείτε να σκεφτείτε ότι υπάρχουν και σε ποιους τομείς;

Βεβαίως και υπάρχει περιθώριο συνεργασιών σε όλους αυτούς τους τομείς. Άποψη μου είναι ότι ειδικά στον τομέα της ενέργειας υπάρχει τεράστιο ενδιαφέρον για ελληνικές επιχειρήσεις. Να σας αναφέρω μόνο ότι πρόσφατα η ΔΕΗ επεξέτεινε τη δραστηριότητα της σε χώρες των Δυτικών Βαλκανίων. Επίσης, μιας και μιλάμε για την Αλβανία αλλά και την ΠΓΔΜ και τις υπόλοιπες Βαλκανικές χώρες θα πρέπει να σημειώσουμε την πάρα πολύ σοβαρή δουλειά που κάνουν τα γραφεία των Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων των Ελληνικών Πρεσβειών καθώς και τα διμερή εμπορικά επιμελητήρια, ή η ένωση ελληνικών επιχειρήσεων Αλβανίας, της οποίας μάλιστα είμαι γενικός γραμματέας. Υπάρχουν πάρα πολλοί τρόποι συνεργασίας σε όλους σχεδόν τους τομείς και οι ενδιαφερόμενοι καλό είναι να απευθύνονται και στα γραφεία που προανέφερα, από τα οποία θα αντλήσουν υπεύθυνες και χρήσιμες πληροφορίες.

Τι σημαίνει η συμφωνία των Πρεσπών για όσους κάνουν business στα Βαλκάνια;

Η ενδιάμεση συμφωνία το 1995 επέτρεψε τη ραγδαία ανάπτυξη των διήμερων εμπορικών, οικονομικών και επενδυτικών μας σχέσεων. Μέσα σε 4 χρόνια η Ελλάδα ήταν ο πρώτος ξένος επενδυτής στην ΠΓΔΜ με επενδύσεις σε όλους τους στρατηγικούς τομείς της οικονομίας (ενέργεια, τράπεζες κλπ.). Η επιδείνωση των διμερών σχέσεων επί πρωθυπουργίας του κ. Γκρουέφσκι, προκάλεσε μεν ορισμένα λειτουργικά προβλήματα σε συγκεκριμένες ελληνικές επιχειρήσεις, δεν ανέκοψε όμως την δυναμική μας παρουσία. Η οικονομική κρίση είχε πολύ αρνητικά αποτελέσματα στην μείωση των πραγματικών δυνατοτήτων της Ελλάδας στα Βαλκάνια σε συνδυασμό με συγκεκριμένες μνημονιακές μας δεσμεύσεις, παραδείγματος χάριν υποχρέωση πώλησης τραπεζών ελληνικών συμφερόντων. Προεξοφλείται ότι η συμφωνία των Πρεσπών θα συμβάλει στη βελτίωση των συνθηκών του επιχειρείν στην γειτονική μας χώρα. Υπάρχει όμως προβληματισμός και ανησυχία στη Μακεδονία για την κατοχύρωση της ονομασίας προέλευσης και εμπορικών σημάτων «Μακεδονία – μακεδονικός – μακεδονική» κλπ. τα οποία θα πρέπει να κατοχυρωθούν και μάλιστα άμεσα.

Πώς βλέπετε το Power game μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας στα Βαλκάνια; Ποιος θα επικρατήσει;

Υπάρχει πράγματι ανταγωνισμός πολιτικός με ενεργειακό και οικονομικό υπόβαθρο. Ο Πρόεδρος Τράμπ εξειδίκευσε εξηγώντας καθαρά στον Πρόεδρο Πούτιν στο Ελσίνκι στις 16-7-2018 ότι πρόκειται για έναν έντονο ενεργειακό ανταγωνισμό μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας, που μεταφέρεται τώρα και στη Ευρώπη. Θέλω όμως να επισημάνω, ότι πρέπει να συνυπολογίζουμε πως μέρος του ανταγωνισμού αυτού που εκδηλώνεται κυρίως στο επίπεδο της ενέργειας και των μεταφορών, είναι και η Κίνα. Συνεπώς τα λιμάνια της Μακεδονίας, κατά σειράν της Θεσσαλονίκης, Αλεξανδρούπολης και Καβάλας, αποκτούν ξεχωριστή σημασία σήμερα, η οποία υπερβαίνει τις διαστάσεις της οικονομίας των Βαλκανίων και συνδέεται με το παγκόσμιο παιχνίδι του ελέγχου των μεταφορών και της ενέργειας. Όσο για το ποιος θα επικρατήσει, θέλω να πιστεύω πως θα επικρατήσει η σύνεση και η συνεργασία!