Απόστολος Ταμβακάκης: Από αυτή την κρίση δεν θα βγει κανείς αλώβητος

Ο πρώην Διευθύνων Σύμβουλος της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Απόστολος Ταμβακάκης, είναι ένας άνθρωπος με μεγάλη εμπειρία  και βαθιά γνώση της ελληνικής και διεθνούς επιχειρηματικής και χρηματοοικονομικής αγοράς.

Έχει θητεύσει με επιτυχία σε κορυφαίες θέσεις στον τραπεζικό κλάδο και στην διοίκηση μεγάλων επιχειρήσεων, ενώ σήμερα, ως πρόεδρος και managing partner της EOS Capital Partners, έχει εξαιρετική εικόνα και του χάρτη των ΜμΕ, στις οποίες, το private equity του οποίου ηγείται, θα επενδύσει συνολικά περί τα 100 με 120 εκατ. ευρώ.

Η συζήτηση μαζί του έχει πάντα  ενδιαφέρον. Διαθέτει εξαιρετική πληροφόρηση για τα τεκταινόμενα, το crisis management θεωρείται ένα από τα ατού του,  απαντάει σε όλα με άνεση και επιχειρήματα και, ενώ τον ακολουθεί στην αγορά η φήμη του «σκληρού» διαπραγματευτή, διόλου τυχαία, πάντα συνοδεύεται με το «αλλά πολύ εντάξει άνθρωπος». Το ανακαλύπτεις, όταν την ώρα που σε βομβαρδίζει με νούμερα, μιλάει παράλληλα για τα αξιακά μας πρότυπα, την αλληλεγγύη, την ευαισθησία της επιχειρηματικής κοινότητας στην κρίση του covid-19 και  αναφέρεται με αγάπη και περηφάνια στη χώρα του και στη νέα γενιά.

 Κύριε Ταμβακάκη, η πρωτόγνωρη κρίση της πανδημίας μας βρήκε όλους απροετοίμαστους. Μπορεί κανείς να προβλέψει πώς θα διαμορφωθεί η κατάσταση στην παγκόσμια και ευρωπαϊκή οικονομία;

Η κρίση αυτή είναι προφανώς ασύμμετρη και βρήκε τους πάντες, όπως σωστά λέτε, απροετοίμαστους. Ηγέτες, κράτη, οικονομία και κοινωνία. Σήμερα είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς το βάθος και την χρονική διάρκεια της κρίσης, γιατί οι προϋποθέσεις για τις εκτιμήσεις είναι ακόμα αβέβαιες. Για παράδειγμα, η διάρκεια του lock down, η πιθανή υποτροπή της πανδημίας στο μέλλον, η φαρμακευτική λύση, η ύπαρξη εμβολίου, tests κλπ. Πάντως το σίγουρο είναι ότι ο πλανήτης μπαίνει σε ύφεση και μάλλον, φοβάμαι, βαριά ύφεση. Οι εκτιμήσεις συγκλίνουν ότι το παγκόσμιο ΑΕΠ θα είναι σαφώς αρνητικό, ενώ στην Ευρώπη η ύφεση θα κυμανθεί μεταξύ 5-8%.

Για την Ελλάδα έχετε αίσθηση πόσο πολύ θα μας επηρεάσει;

Για τους ίδιους λόγους δεν μπορώ να σας δώσω εκτίμηση, ούτε θα ήταν σωστό να δώσω εγώ την εκτίμηση. Έχω διαβάσει πολλές μελέτες από  -5% έως -18,5%. Σίγουρα πάντως το 2020 είναι μια δύσκολη, μια χαμένη χρονιά και τουλάχιστον οικονομικά θα γυρίσουμε πίσω 3-4 χρόνια,  την στιγμή που η οικονομία μας εισερχόταν  σε ανοδικό κύκλο, μετά από δέκα χρόνια ταλαιπωρίας.

Πως κρίνετε την αντίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέχρι στιγμής;

Η άποψη του πρώην επικεφαλής της ΕΚΤ Μάριο Ντράγκι, με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο. Όταν διακυβεύονται η δημόσια υγεία, οι ανθρώπινες ζωές, η εργασία και το οικονομικό οικοδόμημα, δεν κοιτάς το κόστος διάσωσης. Η Ευρώπη έχει μία μοναδική ευκαιρία να γίνει η Ευρώπη της αλληλεγγύης, της ενότητας, ισχυρή, με σωστή και άμεση αντίδραση. Δεν πρέπει να δούμε μία Ευρώπη χωρίς αλληλεγγύη, διχασμένη, χωρίς ουσιαστικές αποφάσεις και φευ με κλειστά σύνορα.

Ξέρετε, αυτή η κρίση δεν έχει τα χαρακτηριστικά άλλων οικονομικών κρίσεων, γιατί έχει στον πυρήνα της την απώλεια ανθρώπινων ζωών. Η ύπαρξη της αλληλεγγύης δεν έχει σχέση με το 2008 ή και με τη δημοσιονομική κρίση του 2010. Τώρα είναι θέμα ζωής ή θανάτου και η έλλειψη αλληλεγγύης δεν ξεχνιέται εύκολα. Δείτε για παράδειγμα ότι στην βαλλόμενη Ιταλία ο ευρωσκεπτικισμός από 47% έχει ανέβει στο 67%. Η ενότητα της Ευρώπης είναι σε μεγαλύτερο κίνδυνο από ποτέ.

Αργούμε πολύ να πάρουμε αποφάσεις στην Ε.Ε. και συνήθως παίρνουμε αποφάσεις όχι γενναίες. Δείτε άλλες χώρες, πήραν απίστευτα μέτρα . Η Ιαπωνία πήρε μέτρα που φτάνουν στο 20% του ΑΕΠ της, η Σιγκαπούρη στο 15% του ΑΕΠ της, οι ΗΠΑ στο 30+% του ΑΕΠ των, ενώ η Ιταλία πλέον του 40% του ΑΕΠ της.

Οι «γενναίες αποφάσεις» δεν είναι, όμως,  αφενός θέμα ηγεσίας και αφετέρου, συνεργασίας στους κόλπους της Ε.Ε;

Η έλλειψη ηγεσίας, που βιώνει ο πλανήτης, κάνει όλα τα παραπάνω ακόμα πιο δύσκολα, αλλά πάντα υπάρχουν εξαιρέσεις. Ακόμα και στις ΗΠΑ, η γερουσία και η κεντρική τράπεζα παίρνουν απίστευτες αποφάσεις, αγνοώντας τον πρόεδρο. Στην μικρή μας ταλαιπωρημένη χώρα βλέπουμε στοιχεία ηγεσίας που δεν τα έχουμε ξαναδεί. Το κράτος και οι κρατικοί λειτουργοί λειτουργούν πολύ καλύτερα από αυτό που περιμέναμε και τα υγειονομικά και οικονομικά μέτρα είναι σε σωστή κατεύθυνση. Ο λαός στην συντριπτική πλειοψηφία του πειθαρχεί, ενώ ακόμα και η αντιπολίτευση, με ελάχιστες εξαιρέσεις, έχει εθνική και σοβαρή στάση. Μέσα λοιπόν σε αυτόν τον ορυμαγδό, η χώρα μας πάει καλά και αυτό πρέπει να μας κάνει όλους περήφανους. Τα μέτρα που ανακοινώθηκαν από το Eurogroup είναι κατά την γνώμη μου λίγα και σε χρηματοοικονομικά εργαλεία και σε ποσά. Ευτυχώς που η EKT έχει αποφασίσει πιο γενναίες δράσεις. Κάποιες χώρες του βορρά δεν καταλαβαίνουν τι διακυβεύεται σήμερα και δε κατανοούν ότι αργά ή γρήγορα ένα πιθανό πρόβλημα στην Ε.Ε. θα επιδράσει σοβαρά και στη δική τους οικονομική υπόσταση. Τέλος από τα τελευταία μέτρα του Eurogroup, αμφιβάλλω  ότι τα κονδύλια του ESM θα χρησιμοποιηθούν τελικά, έτσι όπως είναι διαμορφωμένη μέχρι στιγμής η απόφαση του Eurogroup.

Το δημοσιονομικό μας παρελθόν, παρόν, και δυστυχώς μέλλον, είναι ιδιαίτερα βεβαρημένο. Τα “πυρομαχικά” σε αυτόν τον πόλεμο είναι συγκεκριμένα, περιορισμένα και θέλουν σωστό χρονισμό και δράσεις για να πιάσουν τόπο.

 Πως αξιολογείτε τα μέτρα της κυβέρνησης και των τραπεζών στην Ελλάδα μέχρι στιγμής;

Τα μέτρα που έχει πάρει η κυβέρνηση είναι στο 3,5% περίπου του ΑΕΠ τον μήνα. Ενώ το τραπεζικό σύστημα έχει πάρει μέτρα, σε συνδυασμό με την πολιτεία, με άμεσο στόχο την προστασία των βαλλομένων εταιρειών και ιδιωτών. Τα μέτρα αυτά θα ενισχυθούν περαιτέρω με τις τελικές αποφάσεις της Ε.Ε. στην σύνοδο κορυφής (ESM, EIB, SURE) . Πρέπει όμως εδώ να τονίσουμε ότι καμία χρηματοδότηση δεν είναι χάρισμα και χωρίς κόστος. Πιστεύω ότι η ελληνική κυβέρνηση και ο πρωθυπουργός προσωπικά, γνωρίζει τα όρια που δεν πρέπει η χώρα μας να υπερβεί, τόσο σε επίπεδο δημοσίου χρέους / ΑΕΠ, όσο και σε επίπεδο δημοσίου ελλείμματος, που ελπίζω να μην υπερβεί τον ευρωπαϊκό Μ.Ο. Ας μη μας διαφεύγει ότι κάποια στιγμή θα περάσει η υγειονομική κρίση και θα τεθούμε στην κρίση των αγορών  ξανά, ενώ ταυτόχρονα το δημοσιονομικό μας παρελθόν και παρόν, και δυστυχώς μέλλον, είναι ιδιαίτερα βεβαρημένο. Τα «πυρομαχικά» σε αυτόν τον πόλεμο είναι συγκεκριμένα,  περιορισμένα και θέλουν σωστό χρονισμό και δράσεις για να πιάσουν τόπο. Ίσως, το να προσφύγουμε σύντομα στις αγορές όπως η Κύπρος, διευκολύνει τις δυνατότητες δράσης που απαιτούνται.

Πόσο μεγάλος είναι, κατά την γνώμη σας, ο κίνδυνος να «σκάσουν» και πάλι τα ήδη ρυθμισμένα δάνεια και να έχουμε ένα νέο κύκλο νέων κόκκινων δανείων;  Και πόσο κινδυνεύει το ελληνικό τραπεζικό σύστημα υπό αυτές τις νέες συνθήκες?

Νομοτελειακά, θα απαιτηθούν αναχρηματοδοτήσεις των αναχρηματοδοτήσεων. Ενώ τα NPL’s και NPE’s του τραπεζικού συστήματος θα αυξηθούν. Επίσης, διαφαίνεται ότι οι καθυστερήσεις και αναβολές αποπληρωμών δεν θα αφορούν μόνο τις τράπεζες, αλλά και συνολικά τις συναλλαγές με το δημόσιο και άλλες εταιρείες, όπως για παράδειγμα η ΔΕΗ. Πρέπει να αποφύγουμε όμως τα φαινόμενα 2012-2016, όπου η συναλλακτική ηθική κυριολεκτικά ξεχαρβαλώθηκε και πρυτάνευσε η λογική του στρατηγικού κακοπληρωτή. Η οικονομία δεν αντέχει να περάσει ένα τέτοιο δεύτερο κύμα προβλήματος. Οι τράπεζες, μετά τις παρεμβάσεις της EKT και του SSM είναι σαφές ότι δεν θα έχουν προβλήματα για το άμεσο μέλλον, τόσο σε επίπεδο ρευστότητας η οποία παρέχεται απλόχερα (ECB, EIB, εγγυήσεις, QE, ομόλογα), όσο και σε κεφάλαια, μια που τόσο τα stress tests αναβλήθηκαν, όσο και από την χαλάρωση των κεφαλαιακών απαιτήσεων, που σωστά αποφασίστηκε. Αν υπάρξει θέμα, θα υπάρξει αφού γίνουν stress tests το 2021, γεγονός που αμφιβάλλω ότι θα συμβεί και εάν ναι, θα αφορά το 2022. Άρα, κίνδυνος σήμερα δεν υπάρχει. Είναι προφανές όμως ότι το τραπεζικό σύστημα θα υποφέρει το επόμενο διάστημα, γιατί :

α) θα μειωθούν τα έσοδα τόσο από τόκους όσο και από προμήθειες, λόγω πτώσης του ΑΕΠ,

β) θα αυξηθούν τα NPE’s και θα μειωθεί σοβαρά η διάθεση των επενδυτών να τα αγοράσουν,

γ) θα υπάρχουν πιθανά ζημιές από τις αποτιμήσεις των ομολόγων,

δ) τέλος, το λειτουργικό κόστος των τραπεζών δεν ανταποκρίνεται σήμερα στην μεταβολή του μοντέλου λειτουργίας τους.

Το μοντέλο λειτουργίας πρέπει να αλλάξει και το digitalisation του κλάδου είναι  απαραίτητο να γίνει άμεσα. Φανταστείτε ότι πλέον,  μόνο το 10% των τραπεζικών δραστηριοτήτων περνούν μέσα από το παραδοσιακό δίκτυο καταστημάτων των τραπεζών. Η κρίση αυτή έφερε πιο επιτακτικά την ανάγκη για αλλαγή της λειτουργίας του πιστωτικού συστήματος.

Ποιοι είναι οι πλέον ευάλωτοι κλάδοι και σε αυτή την κρίση στη χώρα μας;

Οι πιο ευάλωτοι κλάδοι είναι ο τουρισμός, η εστίαση, η λιανική κάθε είδους, οι μεταφορές και κυρίως οι αερομεταφορές,  το πιστωτικό σύστημα και φυσικά το real estate.

Οι τράπεζες, μετά τις παρεμβάσεις της EKT και του SSM είναι σαφές ότι δεν θα έχουν προβλήματα στο άμεσο μέλλον. Ωστόσο είναι σαφές ότι το τραπεζικό σύστημα θα υποφέρει το επόμενο διάστημα.

Στην δύνη του κορωνοϊού θα βρεθούν οι ΜμΕ, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Πόσο πιστεύετε ότι θα επηρεαστούν στη χώρα μας;

Από αυτή τη κρίση δεν θα βγει κανείς αλώβητος. Οι εταιρείες αυτές, μετά από μια κόλαση δέκα ετών, λόγω του δημοσιονομικού προβλήματος της χώρας, έρχονται τώρα αντιμέτωπες με μια άλλη ασύμμετρη και πιο βαριά κρίση ζήτησης. Κάποιοι δεν θα τα καταφέρουν, άλλοι όμως θα χρησιμοποιήσουν αυτή την κρίση σαν εφαλτήριο για βελτίωση και περαιτέρω εγκαθίδρυση της θέσης τους στην αγορά. Έχω πει κατ’ επανάληψη, ότι υπάρχει πλούτος στις ΜμΕ στη χώρα μας και όπως αρκετοί τα κατάφεραν στο παρελθόν, θα τα καταφέρουν και τώρα.

Η Ε.Ε. αλλά και τα κράτη από μόνα τους, θεωρώντας ότι οι ΜμΕ αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της οικονομίας, έστρεψαν από νωρίς την προσοχή τους στην ενίσχυση τους,  με πολλά εργαλεία ισχυροποίησης της ρευστότητάς τους και διευκολύνσεις στις υποχρεώσεις τους. Πιστεύω ότι αρκετές από τις ήδη επιτυχημένες μικρομεσαίες θα πάνε καλύτερα και μέσα σε αυτή την κρίση, ειδικά εκείνες που ασχολούνται σε κλάδους που δεν επηρεάζονται ιδιαίτερα αρνητικά, όπως π.χ. τα τρόφιμα, οι συσκευασίες, τα e-shops, το digitalization, το e-security, οι τεχνολογίες αιχμής, τα logistics.

Πιστεύω ότι η ενίσχυση των μεγεθών των ΜμΕ μέσω κινήτρων για εξαγορές και συγχωνεύσεις μεταξύ τους, αποτελεί πλέον αναγκαιότητα και θα πρέπει να μπει σε προτεραιότητα στην κυβερνητική πολιτική, όπως ακριβώς έχουν κάνει επιτυχημένα στο παρελθόν άλλες χώρες (Γαλλία, Ιταλία).

Ποιος ο ρόλος των ελληνικών private equities στην οικονομία και ειδικά στις ΜμΕ και πόσο έχουν αλλάξει οι στόχοι του δικού σας private equity, του EOS Capital, για το 2020 λόγω της κρίσης;

Τα ελληνικά private funds διαχειρίζονται σήμερα περί τα 600 εκατ. ευρώ και τα περισσότερα εξειδικεύονται σε ΜμΕ και start-ups. Όπως είναι φυσικό τα χρήματα αυτά, ακόμα και αν κάποιος τα δει μοχλευμένα, είναι λίγα για να αλλάξουν τα δεδομένα της αγοράς. Σε κάθε περίπτωση όμως μπορούν να βοηθήσουν συγκεκριμένες εταιρείες και κλάδους.

Σε τι φάση επενδύσεων βρήκε η πανδημία τα πλάνα του EOS Capital και πόσο τα αλλάζει η νέα πραγματικότητα;

Στο EOS Capital είχαμε προγραμματίσει 4 νέες επενδύσεις για το 2020. Λίγο πριν το lockdown ήμασταν ήδη πολύ κοντά σε 6 νέες επενδύσεις. Προφανώς με τις σημερινές συνθήκες τα πράγματα πήγαν πίσω, και είμαστε ακόμα πιο προσεκτικοί, αλλά είμαι σίγουρος ότι τελικά θα κάνουμε τουλάχιστον 4 επενδύσεις μέχρι το τέλος του χρόνου, όπως αρχικά είχαμε προγραμματίσει, σε τομείς που δεν επηρεάζονται ιδιαίτερα από αυτή την κρίση.  Άποψή μου είναι πάντως, ότι τα ελληνικά private equities πρέπει να προσπαθήσουν να αυξήσουν σημαντικά τα υπό διαχείριση κεφάλαιά τους, για δύο κυρίως λόγους: Πρώτον, ξέρουν τις ιδιαιτερότητες της χώρας καλύτερα από κάθε ξένο επενδυτή και, δεύτερον, σε αυτό τον μετασχηματισμό της οικονομίας είναι προτιμότερο σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα να έχεις μετόχους επενδυτές ελληνικά Private equities και όχι ξένα ή διεθνή hedge funds.

Θέλω η χώρα μας να βγει κερδισμένη και στα εσωτερικά και στα εξωτερικά της μέτωπα, πράγμα που μέχρι στιγμής το βλέπω με χαρά να συμβαίνει.

Η Παγκόσμια Τράπεζα, ο ΠΟΕ, think tanks, οίκοι αξιολόγησης και κάθε είδους αναλυτές υποστηρίζουν ότι η νέα πραγματικότητα δεν θα έχει καμία σχέση με αυτό που ξέραμε μέχρι σήμερα. Πως αντιλαμβάνεστε εσείς την επόμενη ημέρα;

Πολλοί αναλυτές λένε ότι ο ιός θα αλλάξει τον κόσμο μας. Στα θετικά πολλοί μιλούν για ενίσχυση της αλληλεγγύης μεταξύ ανθρώπων και κρατών, την ενίσχυση του ρόλου του κράτους, μιας και εκεί προσφεύγουν οι περισσότεροι για βοήθεια, τη βελτίωση της εικόνας τόσο των δημοσίων λειτουργών (ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, δυνάμεις ασφαλείας, ψηφιοποίηση του κράτους κλπ), αλλά και εργαζομένων στον ιδιωτικό τομέα (εργαζόμενοι σε super markets, φαρμακεία, delivery κλπ). Οι περισσότεροι από αυτούς τους εργαζόμενους έχουν κοινό χαρακτηριστικό ότι ανήκουν σε χαμηλού εισοδήματος κλίμακες. Θα αλλάξουν άραγε τα αξιακά μας πρότυπα από την κρίση ή όχι;  Επίσης, η ενίσχυση της επικοινωνίας μέσω των social media και η ενίσχυση των e-shops πόσο θα μεταβάλλει τις σχέσεις και την καθημερινότητά μας;

Στα αρνητικά είναι εμφανές ότι στην κρίση αυτή βιώνουμε μία πρωτοφανή έλλειψη παγκόσμιας ηγεσίας και πολιτικών, περιορισμό της δημοκρατίας στον βωμό της μεγαλύτερης ασφάλειας ζωής, την αυξανόμενη ανεργία και πιθανή οικονομική κατάρρευση που μπορεί να πυροδοτήσει κοινωνικές αναταραχές,  έξαρση του λαϊκισμού και ενίσχυση των πολιτικών άκρων. Η λογική «ο σώζων εαυτόν σωθήτο» επικρατεί, για αυτό και παρατηρούμε εσωστρέφεια σε χώρες και κοινωνίες (κλείσιμο συνόρων, social distancing, ανόητο ανταγωνισμό μεταξύ κρατών για την προμήθεια υγειονομικού και ιατρικού υλικού). Πολλοί επίσης πιστεύουν στο τέλος της παγκοσμιοποίησης.

Δεν ξέρω τι θα μείνει από όλα αυτά στην μετά την κρίση περίοδο, αν και τελικά θεωρώ ότι οι πιθανότητες είναι σταδιακά να επανέλθουμε στα της προ κρίσης δεδομένα, ελπίζω όμως να δω μια Ευρώπη πιο ενωμένη και όχι διαλυμένη, ένα κράτος πιο λειτουργικό και ψηφιακό από πριν, τους ψηφοφόρους να ψηφίζουν πιο σωστά ηγεσίες, την αλληλεγγύη να επικρατεί της απομόνωσης και του λαϊκισμού. Κυρίως, όμως, θέλω η χώρα μας να βγει κερδισμένη και στα εσωτερικά και στα εξωτερικά μέτωπά της, πράγμα που μέχρι στιγμής το βλέπω με χαρά να συμβαίνει.

Όλοι θα κληθούμε να θυσιάσουμε πολλά, γιατί όλοι θα χάσουμε πολλά. Ποιες  είναι οι προτεραιότητες των επιχειρήσεων προκειμένου να ενδυναμώσουν την αξιοπιστία τους αλλά και να είναι σε θέση να δώσουν δυναμικά το παρόν την επόμενη ημέρα;

Ξαναλέω ότι από αυτή την κρίση δεν θα υπάρχει κανείς είτε σε προσωπικό, είτε σε εταιρικό επίπεδο κερδισμένος. Πρέπει λοιπόν κατ’ αρχήν να βγούμε πιο σοφοί σε προσωπικό, αξιακό και κοινωνικό επίπεδο (λίγο περισσότερη καλβινιστική λογική δεν θα έβλαπτε).

Σε εταιρικό επίπεδο πρέπει να πω ότι έχω εντυπωσιαστεί από την ευαισθησία που έχουν επιδείξει πολλές εταιρείες και επιχειρηματίες σε αυτή την περίοδο, ακόμα και εταιρείες που πλήττονται άμεσα από την συγκυρία προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο  πολλά (όπως πχ. η Aegean Airlines). Αυτό, από μόνο του, δείχνει πως η επιχειρηματική κοινότητα αντιδρά με υγιή τρόπο.

Οι εταιρείες όμως πρέπει να επιβιώσουν για να έχουν αύριο. Άρα, το cash flow τους είναι άμεσα το ζητούμενο σήμερα. Κράτος, τράπεζες, συναλλακτικά ήθη, διοικητικές ενέργειες, διάρκεια κρίσης,  θα παίξουν σημαντικό ρόλο στη διαχείριση της ρευστότητας. Επίσης, αυτή η περίοδος δίνει χρόνο για ενδοσκόπηση των λειτουργιών αλλά και της στρατηγικής των εταιρειών στα νέα δεδομένα. Θα υπάρξουν πολλές εταιρείες, πιστεύω, που θα βγουν κερδισμένες μεσομακροπρόθεσμα από την κρίση αυτή και σε κοινωνικό και σε επιχειρησιακό επίπεδο. Η αειφόρος / βιώσιμη ανάπτυξη και η εταιρική κοινωνική ευθύνη ήδη παίρνουν άλλη διάσταση πλέον στην επιχειρηματικότητα.

Πολύς λόγος γίνεται για τις επιχειρήσεις που θα αντιμετωπίσουν προβλήματα βιωσιμότητας από την κρίση και, κυρίως, ότι λόγω αυτού θα αποτελέσουν εύκολο στόχο εξαγοράς από διεθνή κεφαλαία. Ήδη, χώρες όπως η Γερμανία και η Ιταλία, αποφάσισαν να απαγορεύσουν τις μεταβιβάσεις μετοχών σε επενδυτές τρίτων χωρών, ενισχύοντας οι ίδιες με κρατικά κεφάλαια και χρηματοδοτήσεις τις εταιρείες αυτές. Τι προτείνετε για τη χώρα μας;

Κατ’ αρχάς υπάρχει αυτός ο κίνδυνος αναμφίβολα. Και, στην ουσία, οι πιο εύρωστες οικονομικά χώρες μπορούν να διασώσουν τις σημαντικές εγχώριες επιχειρήσεις πιο εύκολα από άλλες ασθενέστερες. Πιστεύω ότι η κυβέρνησή μας πρέπει να φροντίσει, ώστε να δει κλάδους και συγκεκριμένες επιχειρήσεις που πάση θυσία πρέπει να προστατεύσει και αντίστοιχα να προετοιμάσει,  αν απαιτηθεί, τα χρηματοοικονομικά εργαλεία που έχει στην διάθεσή της (co-co’s, preferred stocks, παροχή εγγυήσεων, κλπ) και το ύψος που είναι διατεθειμένη να φθάσει ανά περίπτωση.

Επιπρόσθετα, σε άλλους τομείς της οικονομίας που δεν είναι αιχμής, θα μπορούσε να προσελκύσει νέους μακροπρόθεσμους στρατηγικούς επενδυτές από το εξωτερικό, αλλά και το εσωτερικό και αυτή η κρίση να αποτελέσει ευκαιρία για νέες επενδύσεις.

Πώς βλέπετε την ανάκαμψη από αυτή την κρίση, παρόλο που ίσως είναι νωρίς για εκτιμήσεις;

Οι αναλυτές κυρίως μιλούν για μία ανάκαμψη τύπου V. Μακάρι να έχουν δίκιο.  Προσωπικά πιστεύω σε ανάκαμψη U, όπου το κάτω μέρος του U θα είναι κάπως πιο μακρύ από το σύνηθες. Η άποψή μου είναι ότι η κατανάλωση και οι αγορές δεν ανακάμπτουν αυτόματα, θέλουν χρόνο. Και όλα αυτά, με την προϋπόθεση ότι σε υγειονομικό επίπεδο τα πράγματα ελέγχονται απόλυτα, σε πολιτικό επίπεδο οι ηγεσίες παίρνουν τις σωστές αποφάσεις στον σωστό χρόνο, οι κοινωνίες αντιδρούν ορθολογικά  χωρίς κοινωνικές εντάσεις και η παγκοσμιοποίηση επανέρχεται έναντι της εσωστρέφειας,  έστω και κάπως διαφοροποιημένη. Ευελπιστώ λοιπόν ότι όλα θα επανέλθουν σε 1-2 χρόνια στην κανονικότητα. Ίσως μια διαφορετική κανονικότητα απ’ ότι ξέραμε μέχρι τώρα, αλλά κανονικότητα…

Η γενιά μας μπορεί να μην γνώρισε πόλεμο, όμως οι οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις διαδέχονται η μία την άλλη με τους millennials και τη Generation Z – τα παιδιά μας δηλαδή – να μπορούν να σηκώσουν κεφάλι… Τι συμβουλή θα δίνατε στις νέες αυτές γενιές;

Δυστυχώς, η δική μας γενιά είναι υπεύθυνη για πολλά δεινά που οι επερχόμενες γενιές θα κληθούν να πληρώσουν. Δυστυχώς, εκεί που ο 30άρης / 35άρης είπε “Δόξα τω Θεώ”, λέει πάλι “Βοήθεια Παναγιά”. Ξέρω όμως ότι οι νεότερες γενιές είναι καλύτερα σπουδαγμένες από εμάς, πολύ πιο διεθνοποιημένες και τεχνολογικά επαρκείς, έχουν καλύτερη αίσθηση σε γενικές γραμμές των κοινωνικών και οικονομικών τάσεων, και με την σωστή καθοδήγηση και ηγεσία είμαι απόλυτα σίγουρος ότι θα τα πάνε πολύ καλύτερα από εμάς. Πρέπει όμως να τους δοθούν ευκαιρίες και εμείς οι παλιότεροι έχουμε υποχρέωση να τους τις δώσουμε τώρα. Πιστεύω πραγματικά ότι θα τα καταφέρουν καλύτερα από εμάς.

Κύριε Ταμβακάκη σας ευχαριστώ πολύ!