Η ανάπτυξη πρωτοβουλιών για την αντιστροφή του Brain Drain είναι ζήτημα «εθνικής επιβίωσης»

Tο φαινόμενο του «Brain Drain» ή αλλιώς «διαρροή εγκεφάλων», φράση που συνδέθηκε με τη μετανάστευση χιλιάδων μορφωμένων Ελλήνων μεταξύ 20-39 ετών σε κράτη του εξωτερικού, σε αναζήτηση καλύτερων προοπτικών εργασίας και επαγγελματικής εξέλιξης, έλαβε στην Ελλάδα κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης σημαντικές διαστάσεις.

Οι εκτιμήσεις για τον πραγματικό αριθμό των νέων Ελλήνων που έφυγαν από τη χώρα διίστανται και εγείρουν συχνά έντονες διαφωνίες, ωστόσο, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη και αντικειμενική εκτίμηση του ΟΟΣΑ, μεταξύ 2008 και 2016 φέρονται να μετανάστευσαν 427.000 άτομα, στην πλειοψηφία τους νέα και υψηλής μόρφωσης. Για του λόγου το αληθές, πάνω από τα 3/4 ήταν πτυχιούχοι πανεπιστημίου, εκ των οποίων το 53% κάτοχοι μεταπτυχιακού και το 8% διδακτορικού τίτλου. Από την άλλη, πρόσφατη έρευνα της ICAP σε Έλληνες που έφυγαν και εργάζονται πλέον στο εξωτερικό, ανέδειξε ότι σημαντικό μέρος όσων έφυγαν στο εξωτερικό δεν σκέφτονται την επιστροφή τους στην Ελλάδα. Τέσσερις στους δέκα ερωτηθέντες απάντησαν ότι δεν σκέφτονται να γυρίσουν πίσω, δίνοντας ως σημαντικότερο λόγο την έλλειψη αξιοκρατίας/διαφάνειας (44%) και την αβεβαιότητα/ οικονομική κρίση (36%) στη χώρα.

Σε ένα εκτενές άρθρο στο FORTUNE που κυκλοφορεί, αναδείξαμε τί σημαίνει για την Ελλάδα η μαζική φυγή χιλιάδων μορφωμένων νέων και πώς μπορεί να αντιστραφεί το φαινόμενο. Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής, διεξήγαμε μία εκτενή συζήτηση με τον Χρήστο Ιωάννου, Οικονομολόγο και Διευθυντή του Τομέα Απασχόλησης και Εργασίας στον ΣΕΒ, που έχει μελετήσει εκτενώς το φαινόμενο του Brain Drain και τις επιπτώσεις που συνεπάγεται για την ελληνική αγορά εργασίας και την ευρύτερη οικονομία. Ο ίδιος χαρακτηρίζει την αντιμετώπιση του φαινομένου ως ζήτημα «εθνικής επιβίωσης» και κρούει τον κώδωνα του κινδύνου ως προς τα περιθώρια συμμετοχής της Ελλάδας στην 4η Βιομηχανική Επανάσταση, ενώ τονίζει πως οι Έλληνες της διασποράς αποτελούν «πολύτιμη επένδυση» που δεν πρέπει να μείνει αναξιοποίητη.

Αναλυτικά η συνέντευξη με τον κ. Χρήστο Ιωάννου: 

Γιατί είναι κρίσιμη για την ελληνική οικονομία η αναστροφή του φαινομένου Brain Drain σε Brain Gain;

Είναι κρίσιμη γιατί η έξοδος των εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων με σπουδές, εκ των οποίων οι μισοί και πλέον και με μεταπτυχιακές, αλλά και με επαγγελματική εμπειρία, μας δείχνει ότι, για αυτούς, η Ελλάδα δεν είναι το καλύτερο μέρος για να εργαστούν, και, συνεπώς, για να ζήσουν. Αν το φαινόμενο συνεχισθεί τότε η Ελλάδα θα απολέσει και τις εναπομείνασες δυνατότητες να μετασχηματισθεί, σε κάτι που δεν ήταν αλλά πρέπει να γίνει: προορισμός σύγχρονων παραγωγικών άμεσων επενδύσεων, εγχώριων και ξένων. Όχι μόνο για λόγους διατήρησης της ευημερίας των πολιτών της και για λόγους εθνικής επιβίωσης. Στερούμενη την διαθεσιμότητα του κυριότερου εκ των κατάλληλων παραγωγικών συντελεστών για κάθε επένδυση υψηλής προστιθέμενης αξίας, που είναι το «ανθρώπινο κεφάλαιο», η κρισιμότητα γίνεται κοινωνική και εθνική. Ας μην αναφερθούμε στην αργόσυρτη μεν, μακρόσυρτη δε, δημογραφική παρακμή και τις συνέπειες της.

Ωστόσο οι Έλληνες του Brain Drain, συμπεριφερόμενοι ορθολογικά, διατηρούν των ανθρώπινο κεφάλαιό τους. Έχουν αρχίσει να δημιουργούν μια νέα αύξουσα, δυναμική και ποιοτικά αξιόλογη ελληνική διασπορά. Διατηρώντας, εκτός ορίων του ελλαδικού πελατειακού κράτους, ένα πολύ σημαντικό τμήμα από το ανθρώπινο κεφάλαιο του Ελληνισμού.

Μέρος του Brain Drain θα μπορούσε να θεωρηθεί ως συνέπεια της διαδικασίας ευρωπαϊκής ενοποίησης. Το Brain Gain αφορά πρωτίστως τους Έλληνες, αλλά όχι μόνον τους Έλληνες: η Ελλάδα να γίνει ένα από τα καλύτερα μέρη στην Ευρώπη για να εργαστεί κανείς, να ζήσει κανείς, να επενδύσει και να κάνει επιχειρήσεις. Αλλά κινείται στον αντίποδα.

Εκ των πραγμάτων, πάντως, το δίλημμα έχει τεθεί στην ελληνική κοινωνία: ή θα παράγει και θα εξάγει προϊόντα και υπηρεσίες υψηλής προστιθέμενης αξίας, ή θα «εξάγει» το ειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό της, για όσον καιρό και στον βαθμό που το διαθέτει.

Υπάρχουν κάποια στοιχεία που να φανερώνουν κάποια τάση αντιστροφής του φαινομένου του brain drain; 

Η υφιστάμενη τάση δεν είναι θετική. Η ελληνική χρεοκοπία του 2008-2018 έφερε μαζική μετανάστευση μορφωμένων παραγωγικών ηλικιών και κυρίως νέων. Η αναπαραγωγή του φαινομένου της μαζικής μετανάστευσης στη σύγχρονη εκδοχή του brain drain, είναι προϊόν της εγχώριας οικονομικής και κοινωνικής καχεξίας. Κοινό υπόβαθρό τους η παραγωγική καχεξία. Ελληνική οικονομία και κοινωνία δεν δημιουργούν πολλές και καλές θέσεις εργασίας, ειδικά σε ό,τι αφορά τα επαγγέλματα υψηλών δεξιοτήτων. Το μερίδιο των υψηλών δεξιοτήτων παραμένει καθηλωμένο, σε απόκλιση με την τάση στην ΕΕ. Το χάσμα που ήταν ήδη το 2000 στο 5% έναντι του ευρωπαϊκού μέσου όρου, έχει φτάσει τα τελευταία χρόνια στο 10% (ΕΕ 40%-Ελλάδα 30%). Κι αυτό με συστηματικά χαμηλότερα ποσοστά απασχόλησης στην Ελλάδα, δηλαδή με ευκαιρίες για μικρότερο μερίδιο νέων και εν γένει πολιτών.

Από το 2013, που κορυφώθηκε η ανεργία και άρχισε δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, η δημιουργία νέων θέσεων υψηλών δεξιοτήτων παραμένει αργόσυρτη. Ήταν 7,5% το 2013-2018. Οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στους κλάδους των διεθνώς εμπορευσίμων: επιστημονικές δραστηριότητες, δραστηριότητες πληροφορικής και μεταποίησης. Υγιές μεν, όχι επαρκές δε, να αντιστρέψει το Brain Drain.

Να σημειώσω επίσης ότι τα τελευταία δύο χρόνια στην οικονομία δημιουργούνται ετησίως μόνο 8-10.000 θέσεις εργασίας αμειβόμενες με μισθό άνω των 1500 ευρώ. Η παραγωγική καθήλωση της χώρας φέρνει και την μισθολογική καθήλωση. Έτσι, δεν είναι εύκολο να ανατραπεί η τάση του Brain Drain.

Πόσο σημαντική είναι η καθιέρωση ενός νέου παραγωγικού προτύπου που θα βασίζεται στην Οικονομία της Γνώσης για την Ελλάδα και το μέλλον της χώρας, διανύοντας ήδη την 4η Βιομηχανική Επανάσταση; 

Η 4η Βιομηχανική Επανάσταση είναι επανάσταση στην οποία, ως ελληνική κοινωνία, πρέπει να συμμετάσχουμε. Εάν, βεβαίως, επιθυμούμε, να παραμείνουμε μέρος του ανεπτυγμένου κόσμου και της ζώνης του ευρώ. Και εάν μπορούμε. Η συμμετοχή μας προϋποθέτει να περάσουμε από τα ωραία λόγια, στην κατανόηση, και στα καινοτόμα έργα. Είναι και η μοναδική παραγωγική απάντηση για αντιμετώπιση του Brain Drain.

Για να είσαι στο Industry 4.0 πρέπει πρώτα να είσαι στο Industry. Για να μειωθεί το διευρυνόμενο χάσμα που χωρίζει τη χώρα από την 4η Βιομηχανική Επανάσταση χρειάζεται κινητοποίηση πολλών παραγωγικών επενδύσεων, για την αναγκαία αύξηση του μεριδίου της βιομηχανίας στο 12% του ΑΕΠ από 9,6% σήμερα, όταν η ΕΕ είναι στο 16% και επιδιώκει το 20%. Με επιχειρηματικές επενδύσεις στην παραγωγή προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας, για εξαγωγές και υποκατάσταση εισαγωγών, επενδύσεις στην έρευνα και την ανάπτυξη, την καινοτομία, τον ψηφιακό μετασχηματισμό της οικονομίας, την απασχόληση του εγχώριου ανθρώπινου κεφαλαίου, που άλλως δεν θα απέφευγε το Brain Drain.

Για την αύξηση του μεριδίου της βιομηχανίας, της τεχνολογίας και ευρύτερα των διεθνώς εμπορευσίμων προϊόντων και υπηρεσιών, κλάσης Industry 4.0 κρίσιμο είναι το «κεφάλαιο που στηρίζεται στην γνώση» (knowledged based capital). Αυτό δημιουργεί πλέον τον πλούτο. Κυρίως οι ιδέες και η γνώση, όπου οι αναπτυγμένες χώρες και περιοχές «συλλαμβάνουν» την ιδέα και σχεδιάζουν τα προϊόντα της καινοτομίας, ενώ οι αναπτυσσόμενες, με το χαμηλότερο κόστος παραγωγής, τα κατασκευάζουν.

Το μέγεθος της παραγωγικής επανάστασης που απαιτείται στην Ελλάδα έχει οριοθετηθεί από τον Ricardo Hausman που διαπίστωσε ότι μεταξύ 128 χωρών η Ελλάδα είναι  εκείνη η οποία χαρακτηρίζεται από την μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ του εισοδήματος που απολαμβάνει και της «φαιάς ουσίας» που χρησιμοποιεί στην οικονομική της δραστηριότητα και ενσωματώνει στα προϊόντα της. Είναι και μία από τις θεμελιώδεις αιτίες του ελληνικού Brain Drain.

Ο ΣΕΒ έχει αναφέρει πως «υποστηρίζει ότι στα επόμενα 5 χρόνια, η Ελλάδα μπορεί να γίνει πόλος ανάπτυξης των startups και ανάκτησης του brain drain». Υπό ποιες προϋποθέσεις μπορεί να συμβεί αυτό;

Δεν θα αρχίζαμε από το μηδέν. Από το 2010, μέσα στην κρίση, και ως εγχώρια και ενδογενής εναλλακτική στο brain drain, αναπτύχθηκαν εκατοντάδες νεοφυείς επιχειρήσεις κυρίως στην τεχνολογική αιχμή. 400-500 νεοφυείς επιχειρήσεις εξωστρεφείς, μέρος της ψηφιακής βιομηχανικής επανάστασης, βασισμένες σε «κεφάλαιο που στηρίζεται στην γνώση». Με την ταχύτερα αυξανόμενη απασχόληση.

Αναλογικά τα τελευταία χρόνια η μεγαλύτερη συμβολή στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας με μισθούς άνω του εθνικού μέσου μισθού (των 1200 ευρώ) ήταν και είναι στις δραστηριότητες προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών, παροχής συμβουλών και συναφείς δραστηριότητες, λόγω της συμβολής και αυτών των νεοφυών.

Η συνολική πρόταση, δεν ευδοκίμησε αλλά παραμένει, θέλει να τονώσει αυτό το κύμα νέας επιχειρηματικότητας και δημιουργικότητας. Να γίνει η Ελλάδα, άλλο ένα, κέντρο καινοτόμων νεοφυών επιχειρήσεων. Αξιοποιώντας το Ταμείο Επιχειρηματικών Συμμετοχών (EquiFund) για την προώθηση του οικοσυστήματος των startups σε συνεργασία με μεγάλες επιχειρήσεις, πανεπιστήμια και κρατικές υπηρεσίες.

Ευδοκίμησαν επιμέρους προτάσεις του ΣΕΒ για 130% υπερέκπτωση δαπανών καινοτομίας, αφορολόγητη συγκέντρωση κεφαλαίου για R&D, tax free αξιοποίηση του IP. Μόνο αίροντας τα εμπόδια στην προώθηση της επιχειρηματικότητας και στη δημιουργία μετοχικού κεφαλαίου σε ελληνικές startups, συμπεριλαμβανομένων της περιορισμένης πρόσβασης σε κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό, της ανεπαρκούς ανάπτυξης δικτύων συνεργασίας και του περιοριστικού και σύνθετου επιχειρηματικού περιβάλλοντος και της αντιπαραγωγικής διάρθρωσης της αγοράς, μπορούν να πολλαπλασιασθούν οι υφιστάμενες νησίδες.

Τί μπορούν να κάνουν οι ίδιες οι ελληνικές επιχειρήσεις προκειμένου να συνεισφέρουν στην προσπάθεια ενίσχυσης της παραμονής νέων επιστημόνων και εξειδικευμένων εργαζομένων και προσέλκυσης όσων ήδη βρίσκονται στο εξωτερικό;

Να δώσουν την παραγωγική απάντηση. Όπως οι νεοφυείς που προαναφέραμε. Όπως επιχειρήσεις και κλάδοι ευρύτεροι, της προτεραιότητας στα διεθνώς εμπορεύσιμα προϊόντα και υπηρεσίες μέσης και υψηλής προστιθέμενης αξίας . Ένα παράδειγμα: η εγχώρια βιομηχανία φαρμάκου. Παρά τη ραγδαία μείωση της εγχώριας ζήτησης, παρά το αντίξοο επιχειρηματικό και διοικητικό περιβάλλον, επένδυσε στην παραγωγή και σε R&D, αύξησε την εγχώρια παραγωγή, τις ελληνικές εξαγωγές, την υποκατάσταση εισαγωγών, διατηρώντας και προσθέτοντας θέσεις εργασίας μορφωμένου ανθρώπινου δυναμικού, μειώνοντας το δυνητικό brain drain. Γιατί ο κλάδος είναι παραγωγικός έντασης γνώσης. Η έρευνα και η ανάπτυξη (R&D) είναι απαραίτητες για την παραγωγή και κυκλοφορία πρωτοτύπων, αλλά και γενοσήμων φαρμακευτικών σκευασμάτων. Ή στη δημιουργία νέων, αλλά και βελτίωση των υφιστάμενων καλλυντικών. Στον κλάδο απασχολείται ανθρώπινο δυναμικό προσόντων και γνώσεων υψηλού επιπέδου. Και στην Ελλάδα ο κλάδος έχει μερίδια απασχολουμένων με πρώτου επιπέδου πανεπιστημιακή εκπαίδευση (ΑΕΙ και ΤΕΙ) και δεύτερου επιπέδου πανεπιστημιακή εκπαίδευση (μεταπτυχιακά) υψηλότερα από τα αντίστοιχα μερίδια στο σύνολο της  οικονομίας, και της βιομηχανίας.

Η εξωστρέφεια και η ανταγωνιστικότητα διπλασίασαν το μερίδιο ανθρώπινου δυναμικού πανεπιστημιακής εκπαίδευσης (σε 70%) όπως και της μεταπτυχιακής εκπαίδευσης (σε 4%-5%).  Οι υψηλότερες  δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη (R&D), και στην ελληνική οικονομία,       πραγματοποιούνται στη μεταποίηση, και στην παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων και σκευασμάτων είναι οι υψηλότερες  μεταξύ των μεταποιητικών κλάδων της οικονομίας.

Ένα παράδειγμα δεν φέρνει την παραγωγική συγκρότηση, την ανακοπή και αναστροφή του brain drain. Δείχνει όμως πως οι κλάδοι των διεθνώς εμπορεύσιμων προϊόντων και υπηρεσιών προστιθέμενης αξίας είναι η μόνη διαθέσιμη διέξοδος.

Στηρίζει ή αναπτύσσει ο ΣΕΒ κάποιες πρωτοβουλίες για την ενίσχυση του Brain Gain;

Κάθε πρωτοβουλία για την ενίσχυση του Brain Gain είναι υποστηρίξιμη. Όπως η πλέον πρόσφατη πρωτοβουλία Brain Regain 16 μεγάλων επιχειρήσεων. Η κεντρική πρωτοβουλία του ΣΕΒ είναι να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στον μετασχηματισμό της Ελλάδας σε μια παραγωγική, εξωστρεφή και ανταγωνιστική οικονομία, ως ανεξάρτητος και υπεύθυνος εκπρόσωπος της ιδιωτικής οικονομίας.

Από τα πρώτα χρόνια της κρίσης, ο ΣΕΒ υπογραμμίζει συστηματικά πως ο συνδυασμός υπερφορολόγησης και απουσίας μεταρρυθμιστικής    προόδου, είναι και η αιτία της καθήλωσης της ανάπτυξης, του brain drain και της επενδυτικής δυστοκίας. Για την ενίσχυση του Brain Gain πρέπει να ενισχυθούν οι παραγωγικές επενδύσεις και οι μεταρρυθμίσεις. Η χώρα για να αντιμετωπίσει το brain drain, πρέπει να καλύψει το επενδυτικό κενό όσο ταχύτερα. Με φιλο-αναπτυξιακό φορολογικό σύστημα, διεύρυνση της φορολογικής βάσης και μείωση των συντελεστών φορολογίας, πρωτίστως στην μισθωτή εργασία. Οι φιλο-αναπτυξιακές μεταρρυθμίσεις αφορούν στα επενδυτικά κίνητρα, στις  αγορές προϊόντων, στο επιχειρηματικό περιβάλλον, στην επιτάχυνση  απονομής δικαιοσύνης, στην ταχεία και απλούστερη αδειοδότηση, στην ασφάλεια δικαίου.

Τέλος, υπάρχουν περιπτώσεις startups ή επιστημόνων που έφυγαν στο εξωτερικό υπό άλλους όρους, καθώς η ελληνική αγορά ήταν ενδεχομένως αρκετά μικρή ώστε να ξεδιπλώσουν τις δυνατότητές τους, ενώ το πιο πιθανό είναι οι άνθρωποι αυτοί να μην επιστρέψουν στην Ελλάδα. Μπορούν παρ’ όλα αυτά με κάποιο τρόπο να αξιοποιηθούν οι περιπτώσεις αυτές ως «επενδύσεις» για την ελληνική οικονομία;

Όσο ο Ελληνισμός του brain drain, ως δυναμική και ποιοτικά αξιόλογη ελληνική διασπορά, αναπαράγεται με τον πνευματικό και παραγωγικό μετασχηματισμό του, είναι μια πολύτιμη «επένδυση». Με λιγότερο εδαφική, αλλά περισσότερο δικτυωτή, και σημαντική, αποδοτικότητα. Η παραγωγική, δημιουργική και εξωστρεφής Ελλάδα, μπορεί να θεωρεί «επένδυση» την ελληνική διασπορά καθώς αυτή συμμετέχει σε μεγάλο βαθμό στις τέσσερις βασικές διαδικασίες, οι οποίες επαναστατικοποιούν σήμερα τις μεθόδους παραγωγής και δημιουργίας πλούτου διεθνώς:

– Την αυξανόμενη σημασία του «κεφαλαίου που στηρίζεται στην γνώση» (knowledged based capital), την οποία προανέφερα.

– Την αυξανόμενη σημασία των «παγκόσμιων παραγωγικών αλυσίδων» (global value chains), και την ειδίκευση της κάθε χώρας ανάλογα με τα συγκριτικά πλεονεκτήματα.

– Την συνεχή «ψηφιοποίηση» της οικονομίας και της κοινωνίας όπου βρισκεται με την εισαγωγή της πληροφορικής σε όλες τις δραστηριότητες (Δημόσιας Διοίκησης, υγείας, εκπαίδευσης, στην ημιουργία βάσεων «μεγα-δεδομένων», στο «διαδίκτυο των πραγμάτων» ή και το «βιομηχανικό διαδίκτυο».

– Την ανάπτυξη σε κλάδους τεχνολογικής αιχμής όπως η συνθετική βιολογία, η ρομποτική ή η νανοτεχνολογία.

Σε καμμία από τις τέσσερις αυτές διεργασίες η ελληνική κοινωνία και οικονομία δεν συμμετέχει σε κάποιον -τουλάχιστον- ικανοποιητικό βαθμό. Συμμετέχουν όμως δεκάδες χιλιάδες Έλληνες του brain drain κι αυτό είναι πράγματι μια πολύτιμη επένδυση. Η οποία μένει να αξιοποιηθεί και να αποδώσει.

Δείτε ακόμη: Από το Brain Drain στο Brain Gain: Έτσι μπορεί να αναστραφεί το φαινόμενο